TO ΠΟΤΑΜΙ ΜΑΣ - ΕΔΕΣΣΑΙΟΣ Η ΒΟΔΑΣ

Κριτήρια επιλογής θέματος:

• Η επιλογή του θέματος έγινε εξαιτίας της ανάγκης να γνωρίσουμε τις μορφές του νερού, τις ιδιότητές του, τον κύκλο του, το βιολογικό του ρόλο, τα προβλήματα που προκύπτουν από τη μη ορθολογική του χρήση κι ακόμη τις δυνατές λύσεις των προβλημάτων αυτών.

Η περιοχή του Ν. Πέλλας καθορίζεται από την έντονη παρουσία του υγρού στοιχείου (ποτάμια, λίμνες), το οποίο είναι άρρηκτα δεμένο με τον άνθρωπο σε όλα τα επίπεδα, κοινωνικό, οικονομικό, πολιτιστικό.

Με βάση τα παραπάνω και εξαιτίας της εύκολης πρόσβασης στο ποτάμι που περνά πολύ κοντά από το σχολείο μας και προσφέρεται για άμεση παρατήρηση και έρευνα η επιλογή του προγράμματος κρίνεται ιδιαίτερα πρόσφορη.

Με ψηφοφορία, μετά από συζήτηση και προβληματισμό των μαθητών σχετικά με ποικιλία προτεινόμενων θεμάτων και για τους παραπάνω λόγους πλειοψήφησε το συγκεκριμένο θέμα.

Σκοπός:

Σκοπός του προγράμματος η ευαισθητοποίηση και η ενεργοποίηση των μαθητών σε θέματα προστασίας περιβάλλοντος, η αλλαγή στάσεων και συμπεριφορών όσον αφορά τη φύση και τα προβλήματα του περιβάλλοντος και η δημιουργία οικολογικής συνείδησης (ορθολογική χρήση του νερού από τους ίδιους τους μαθητές).

Γνωστικοί στόχοι:

Να γνωρίσουν οι μαθητές την αξία του νερού, τη συμβολή του στη δημιουργία και στην εξέλιξη της ζωής και να συνειδητοποιήσουν ότι αποτελεί έναν παγκόσμιο κοινό πόρο.

Να κατανοήσουν την έννοια του ποταμού, τα δομικά του στοιχεία και τις λειτουργίες του.

Να συσχετίσουν τις έννοιες που προσεγγίζονται στο πρόγραμμα με τις παρατηρήσεις τους, με γεγονότα, κείμενα, μαρτυρίες κατοίκων της περιοχής και μέσω αυτής της συσχέτισης να διαπιστώσουν την διαχρονική αλληλεξάρτηση των ανθρώπινων πολιτισμών με τα υδατικά οικοσυστήματα.

Ψυχοκινητικοί στόχοι:

Να προσεγγίσουν βιωματικά έναν ποταμό - και έναν υγρότοπο του Άγρα-Βρυττών-Νησίου που σχηματίζει ο ποταμός - δηλαδή να παρατηρήσουν, να αγγίξουν, να συλλέξουν, να καταγράψουν, να συγκρίνουν και να γνωρίσουν τις σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα στους οργανισμούς.

Να εξασκηθούν στην ομαδική εργασία, στη συλλογή πληροφοριών, σε μετρήσεις με τη χρήση διαφόρων οργάνων.

Δημιουργία στενής σχέσης με τη φύση με την ενεργοποίηση όλων των αισθήσεων π.χ με μουσικό παιχνίδι, με θεατρικό παιχνίδι, με παιχνίδια στο πεδίο.

Συναισθηματικοί στόχοι:

Να ευαισθητοποιηθούν και να ενεργοποιηθούν οι μαθητές σε θέματα προστασίας περιβάλλοντος.

Αλλαγή στάσεων και συμπεριφορών όσον αφορά τη φύση και τα προβλήματα του περιβάλλοντος.

Δημιουργία οικολογικής συνείδησης στα παιδιά (ορθολογική χρήση του νερού από τους ίδιους τους μαθητές).

Συμμετοχικοί στόχοι:

Εργασία σε ομάδες.

Συνεργασία με διαφόρους φορείς και ιδιώτες.

Ανάπτυξη σχέσεων συνεργασίας και δημιουργικής δράσης.

Συμμετοχή σε προσπάθειες υπεράσπισης και προστασίας του ποτάμιου οικοσυστήματος.

Μέθοδος:

Βιωματική (Project)
Ομαδοσυνεργατική
Διαθεματική

Χρονοδιάγραμμα:

Αρχές Σεπτεμβρίου 2003 ως τέλη Μαΐου 2004


Μέσα - Υλικά:

Βιβλία
Διαφημιστικά και ενημερωτικά φυλλάδια
Περιοδικά
Φωτογραφική μηχανή
CD-ROM
Υπολογιστές
Βίντεο
Μαγνητόφωνο, κιάλια, στερεοσκόπιο
Χαρτόνια, μπογιές, πλαστελίνη


Σχεδιασμός ενεργειών - δραστηριοτήτων:

ΔΡΑΣΕΙΣ (ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ) ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ
ΑΝΤΙΚΤΥΠΟ ΣΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Επίσκεψη στο δήμαρχο της πόλης και επιστολή διαμαρτυρίας.
Ανακοινώσεις στην εφημερίδα του σχολείου σχετικές με το θέμα.
Δημιουργία εντύπου με περιεχόμενο κανόνες ορθολογικής χρήσης του νερού στο σπίτι και στην ατομική υγιεινή.
Συμμετοχή των μαθητών σε δεντροφύτευση που έγινε από το δήμο κοντά στο ποτάμι.
Παρουσίαση θεατρικού σε εκδήλωση για την Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος.

Χωρισμός σε ομάδες:

Ομάδες Α΄τάξης


Μελισσούλες: Χριστίνα, Γιάννης, Βασιλική, Μαρία
Ελαφάκια:
Στράτος, Ελένη, Κωνσταντίνος, Μαρία
Ζουζούνια: Κωνσταντίνος,
Δήμητρα, Δημήτρης
Ροζ Παγωτά: Δέσποινα, Περσεφόνη, Ευτυχία, Κατερίνα

Ομάδες Β΄τάξης

Μάγοι: Δημήτρης, Μαρία, Δημήτρης
Ελάφια: Λάζαρος, Σοφία, Θωμάς
Πεταλούδες: Έρικα, Γιούργκεν, Ναυσικά, Μαρία

Δελφίνια:
Όλγα, Γιάννης, Σουζάνα
Τυραννόσαυροι: Ευθύμης, Γιάννης, Πόπη, Μιχάλης
Λιοντάρια:
Βάσω, Παναγιώτης
, Στέφανος, Μιχάλης

Ανάγνωση σχετικού ποιήματος από το Ανθολόγιο

«Το ποταμάκι» - Ζαχαρίας Παπαντωνίου
Συζήτηση - Προβληματισμός

Πείραμα υγροποίησης:

Ο κύκλος του νερού:


Τα παιδιά ζωγραφίζουν:

Ομαδική εργασία σε χαρτί του μέτρου με νερομπογιές:

Ο κύκλος του νερού
Διαβάζεται η ιστορία: "Πέφτει ,πέφτει η σταγόνα..."

Ο κύκλος του νερού:

1. Χρωματίστε με γαλάζιο χρώμα το ποτάμι και τη θάλασσα.
2. Αντικαταστήστε τους αριθμούς στο σχέδιο με τις κατάλληλες λέξεις:
ποτάμι, θάλασσα, υπόγεια νερά, βροχή, χιόνι, εξάτμιση, λίμνη, σύννεφα, αιώνια χιόνια, πηγή

Βάλε τις παρακάτω λέξεις στη σωστή σειρά:

υδραγωγείο, βρύση, σωλήνες, πηγή, μεγάλοι σωλήνες
νεροχύτης, θάλασσα, σωλήνες, υπόνομος, εργοστάσιο καθαρισμού βρώμικου νερού


Διηγήσου και συ το ταξίδι του νερού, οι παρακάτω λέξεις θα σε βοηθήσουν:

φράγμα, λίμνη, καταρράχτες, πηγή, ποτάμι, γεφύρι, υδραγωγείο, βρύση, λιβάδι, εργοστάσιο, πλυντήριο, υπόνομος

...........................................................................................

...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................

Μελέτη του χάρτη του νομού μας για να δουν τη διαδρομή του ποταμού Εδεσσαίου:

Μικροί ερευνητές σε δράση:


Να τι είδαμε:

σαλιγκάρια
βδέλλες

προνύμφες
σκουπίδια

κι άλλα σκουπίδια...
ροδιές από τρακτέρ

ψόφιο ψάρι

Μετρήσαμε, καταγράψαμε στα μπλοκάκια μας, ηχογραφήσαμε:


ΔΕΛΤΙΟ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ:

Ημερομηνία έρευνας : .........................................................
Ονοματεπώνυμο μαθητή : ...................................................
Τοποθεσία: ........................................................................
Όνομα ποταμού: ................................................................

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΤΑΜΟΥ ΣΤΗ ΘΕΣΗ ΑΥΤH:

Πλάτος: ................................................
Βάθος: ..................................................

Γενική περιγραφή της όχθης:

Κλίση της όχθης: .......................................................
Έδαφος της όχθης: ....................................................
Μορφή του πυθμένα: .................................................
Χρώμα νερού: ...........................................................
Διαύγεια: ..................................................................
Οσμή: .......................................................................

ΦΥΛΛΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ:

ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ: ...................................................
ΠΕΡΙΟΧΗ: .................................................................
ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: ..........................................................

ΤΙ ΥΠΑΡΧΕΙ ΣΤΟ ΠΟΤΑΜΙ;

Απάντησε βάζοντας Χ στο κουτάκι
ΝΑΙ
ΟΧΙ
 
ΝΑΙ
ΟΧΙ
φυτοκάλυψη μεγάλη
κυκλάμινα
θάμνοι στην όχθη
αγριοφραουλιά
δέντρα στην όχθη
πλατάνια
βλάστηση μέσα στο νερό
ιτιά
βλάστηση στην επιφάνεια
λεύκες
καλάμια
ραδίκια
βατομουριά
αγριάδα
κισσός
βρύα - λειχήνες
πεύκα
νερό με επιπλέοντα
σκουπίδια
κυπαρίσσια
όχθες με σκουπίδια
αγριοτριανταφυλλιά

Απάντησε βάζοντας Χ στο κουτάκι
ΝΑΙ
ΟΧΙ
ΝΑΙ
ΟΧΙ
αράχνες
ψαράκια μικρά
μυρμήγκια
ψόφιο ψάρι
μέλισσες
φτερά πουλιών
πεταλούδες
φωλιές πουλιών
ακρίδες
σκελετοί ζώων
σαλιγκάρια του γλυκού νερού
πατημασιές σκύλου
βδέλλες
καρακάξα
γαριδάκια του γλυκού νερού
άλλα πουλιά
σκουλήκια
άκουσες πουλιά να κελαηδούν;

Ποτάμι με πλαστελίνη:

Προβολή DVD "Το νερό στη φύση":

Ενημέρωση για την επίσκεψη στη λίμνη του Άγρα:

Ενημέρωση στον υγρότοπο του Άγρα από τον κ. Ηρακλή Συμεωνίδη:

Παρατήρηση με κιάλια:

Ψαράς στη λίμνη:

Παρατήρηση της λίμνης από την περιοχή των Βρυττών:

Ενημέρωση στον Υδροηλεκτρικό Σταθμό του Άγρα από τον υπεύθυνο κ. Γιάννη Κυανίδη:

Ενημέρωση στο Ενυδρείο των Καταρρακτών από τον υπεύθυνο κ. Μπόσκο για τα ψάρια του γλυκού νερού:

Νερόμυλος στην περιοχή Καταρρακτών:


Τα νέα μας στην εφημερίδα του σχολείου:

Στην αίθουσα προβολών βλέπουν την βιντεοσκοπημένη ταινία από την επίσκεψη που κάναμε στον υγρότοπο Άγρα-Βρυττών-Νησίου και γίνεται συζήτηση:

Επίσκεψη στην αίθουσα της βιβλιοθήκης -
Συγκέντρωση πληροφοριών:

Καταγραφή πληροφοριών από τις ομάδες και παρουσίαση αυτών στους άλλους μαθητές:

Επίσκεψη στο ποτάμι για συλλογή φυτών για το φυτολόγιο:

Ένας απρόσμενος επισκέπτης στο ποτάμι:

Τα παιδιά αναγνωρίζουν τα φύλλα που μάζεψαν:

Το φυτολόγιό μας:

Τα παιδιά γράφουν για το ποτάμι:

Από την επίσκεψη στο ΚΠΕ Νάουσας για την υλοποίηση του προγράμματος, "Αράπιτσα το ποτάμι μας":

Όταν επιστρέψαμε στο σχολείο:

ΨΑΞΕ ΝΑ ΒΡΕΙΣ...:

ΟΝΟΜΑ: ..................................................
ΟΝΟΜΑ ΟΜΑΔΑΣ: .....................................

• Ρώτησε τους γονείς σου, τ' αδέρφια σου, τους φίλους σου , αν ξέρουν να σου πουν παροιμιακές εκφράσεις με το νερό ή το ποτάμι και αινίγματα π.χ.
"Μπήκε το νερό στο αυλάκι"

Γράψε αυτές τις εκφράσεις στον παρακάτω πίνακα. Να τις συγκεντρώσετε η ομάδα σας και να τις παρουσιάσετε στην τάξη.

........................................................................
........................................................................
........................................................................

Τα σοφά λόγια του λαού...: Παροιμίες - Αινίγματα

Φύλλο εργασίας από το ΚΠΕ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ:

Το σταυρόλεξο του ποταμού μας:

1. Στην Έδεσσα ο ποταμός μας σχηματίζει μεγάλους ...........
2. Εκεί κάνουν τις φωλιές τους οι πάπιες στη λίμνη του Άγρα.
3. Μοιάζουν με πάπιες αλλά δεν είναι.
4. Αναρριχώμενο φυτό που σκαρφαλώνει στα δέντρα.
5. Λίμνη που πήρε το όνομά της από το χωριό που είναι κοντά.
6. Τέτοιο μύλο έφτιαξαν οι άνθρωποι χρησιμοποιώντας το νερό.
7. Από κει ξεκινάνε τα ποτάμια.
8. Λέγεται ο ποταμός μας.
9. Τα ψάρια του ποταμού είναι ψάρια του ............... νερού
10. Ζώα που κουβαλούν το σπίτι τους μαζί τους και είδαμε πολλά στο ποτάμι μας.
11. Φυλλοβόλο δέντρο.
12. Αυτό δε γυρίζει πίσω.

Η Βάπτιση του Ιησού:


Κάλαντα Φώτων
"Σήμερα τα φώτα και ο φωτισμός ........
Κάτω στο Ιορδάνη τον ποταμό ........"

Η Βάπτιση του Χριστού στον Ιορδάνη.
Βυζαντινό ψηφιδωτό από το μοναστήρι του Οσίου Λουκά, στη Βοιωτία.

Ένα κουτί γεμάτο νερό (Εκδόσεις Καλειδοσκόπιο):

Το νερό θεραπεύει
Έθιμα και παραδόσεις - Λιτανείες για βροχή

Μύθοι των νερών:
Ο ΣΤΡΥΜΟΝΑΣ ΚΑΙ Ο ΗΡΑΚΛΗΣ
Ο ΕΒΡΟΣ ΚΑΙ Ο ΑΠΟΛΛΩΝΑΣ

Νερό, νερό παντού...:

Γεμίζουμε ένα τσαγερό... χρησιμοποιούμε περίπου 2 λίτρα νερού.
Κάνουμε ντους... χρησιμοποιούμε περίπου 25 λίτρα νερού.
Πλένουμε ρούχα στο πλυντήριο... χρησιμοποιούμε περίπου 60 λίτρα νερού.
Πλένουμε τα πιάτα... χρησιμοποιούμε περίπου 5 λίτρα νερού.
Τραβάμε το καζανάκι... χρησιμοποιούμε 10 λίτρα νερού.

Απάντησε στις ερωτήσεις:

1. Πόσα λίτρα νερού θα ξοδέψουμε αν βάλουμε μια φορά το πλυντήριο και τραβήξουμε το καζανάκι μια φορά;
......................................................................
2. Πόσα λίτρα νερού θα ξοδέψουμε αν πλύνουμε 2 φορές τα πιάτα και τραβήξουμε 5 φορές το καζανάκι;
......................................................................
3. Πόσα λίτρα νερού θα ξοδέψουμε αν κάνουμε μια φορά ντους , βάλουμε μια φορά πλυντήριο και γεμίσουμε την τσαγιέρα;
......................................................................
4. Που θα έπρεπε να πάτε για να βρείτε νερό, αν κοβόταν το νερό στο σπίτι;
......................................................................
5. Πώς φαντάζεστε ότι θα ήταν, αν έπρεπε να μεταφέρετε
καθημερινά το νερό που χρειάζεται η οικογένειά σας;
......................................................................
......................................................................
......................................................................
......................................................................

• Ένα άτομο χρησιμοποιεί κάθε μέρα 160 λίτρα νερό. Ένα σπίτι χρησιμοποιεί καθημερινά 3500 λίτρα. Το περισσότερο νερό χρησιμοποιείται για το καζανάκι της τουαλέτας.

Γράψε και συ κανόνες για τη σωστότερη χρήση του νερού από εμάς τους ίδιους:

Για να μην πούμε το νερό νεράκι...
......................................................................
......................................................................
......................................................................
......................................................................

"Ο Φρίξος και η Μαρίνα" - Ανάγνωση οικολογικού παραμυθιού σχετικά με τον ευτροφισμό, συζήτηση και δραματοποίηση του παραμυθιού από τα παιδιά:

Συνέντευξη από τον κ. Γιώργο Κασαμπαλίδη, κάτοικο της Σκύδρας:

Κατασκευή επιτραπέζιου παιχνιδιού:

Ώρα για παιχνίδι. Πάμε...:

Αξιολόγηση μέσα από το παιχνίδι:

Θεατρικό παιχνίδι - Τα παιδιά κάνουν τα πουλιά ή τα ψάρια ανάλογα με τη μουσική που ακούν (Περιγραφική μουσική C. SAINT-SAENS):

Θεατρικό παιχνίδι συνέχεια... - Τα παιδιά κάνουν τους κύκνους και ξαφνικά μπαίνει ο κυνηγός (Η λίμνη των κύκνων - Τσαϊκόφσκυ)

Τα παιδιά συμμετέχουν σε δεντροφύτευση που κάνει ο δήμος στο ποτάμι:

Συγγραφή παραμυθιού:

Καθόμαστε κυκλικά και τα παιδιά προτείνουν μερικές λέξεις. Συμφωνούμε ότι όποιος φοράει το καπέλο που έχουμε ετοιμάσει θα συνεχίζει το παραμύθι και όταν τελειώσει θα το δίνει στον επόμενο για να συνεχίσει. Μαγνητοφωνούμε όσα λέγονται.

Διάλεξη από εξωτερικό συνεργάτη τον κ. Χρήστο Μπιμπίτσο (Περιβαλλοντολόγο) για τις πηγές ρύπανσης και τα μέτρα προστασίας του ποταμού:

Τα παιδιά παρατηρούν στο στερεοσκόπιο:

Επίσκεψη στο Δήμαρχο της πόλης:

Τα παιδιά διαβάζουν επιστολή που είχαν συντάξει στο σχολείο και παρουσιάζουν τα προβλήματα του ποταμού με τα σκουπίδια και με το άδειασμα φυτοφαρμάκων στο ποτάμι:

... Ο δήμαρχος υποσχέθηκε στα παιδιά ότι θα φροντίσει για την καθαριότητα του ποταμού και για την τοποθέτηση κάδων απορριμμάτων κοντά στο ποτάμι.

Διάλεξη από εξωτερικό συνεργάτη την κ. Στέλα Λαμπάδα (Περιβαλλοντολόγο) για τον υγρότοπο του Άγρα ως προστατευόμενη περιοχή:

Παρουσίαση του προγράμματος σε μαθητές και γονείς:

Φωτογραφίες από τη δραματοποίηση του παραμυθιού που έγραψαν τα παιδιά της Β΄τάξης "Οι φοβισμένοι κύκνοι και οι μικρές νεράιδες":

Τα παιδιά της Α΄τάξης παρουσιάζουν τραγούδια με οικολογικό περιεχόμενο:

Παρουσίαση του θεατρικού σε εκδήλωση στην Έδεσσα αφιερωμένη στην Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος:


Τελική αξιολόγηση με ερωτηματολόγια:

• Πόσο ενδιαφέρον βρήκες αυτό το πρόγραμμα;
Πόσο χρήσιμα βρίσκεις αυτά που έμαθες;
Σου άρεσε το πρόγραμμα;
Πόσο σου άρεσαν τα CD-ROM που είδες;
Πόσο σου άρεσαν οι επισκέψεις εκτός σχολείου;
Συμμετείχες με ευχαρίστηση στο θεατρικό παιχνίδι;


Διαθεματική προσέγγιση:

Γλώσσα:
- Κατανόηση γραπτού κειμένου
- Παραγωγή γραπτού λόγου
- Ενεργοποίηση των μαθητών στο χώρο της προφορικής επικοινωνίας μέσα από τις επαφές τους με εκπροσώπους της τοπικής κοινωνίας
- Λύση σταυρόλεξου
- Συγγραφή-δραματοποίηση παραμυθιού καθώς και άλλων παραμυθιών που διαβάζονται
- Παραγωγή σύντομου λόγου με το γράψιμο μηνυμάτων, με γραπτή επιστολή-διαμαρτυρία και με τη δημιουργία ενημερωτικών φυλλαδίων

Μαθηματικά:
- Λογαριάζουν μέσα από φύλλα εργασίας που δίνονται σχετικά με το νερό
- Εμείς και ο κόσμος
- Εμβαθύνουν μέσα από την παρατήρηση των πουλιών, ψαριών, φυτών, από την ανάλυση των φυσικών και χημικών χαρακτηριστικών του νερού. Μαθαίνουν για τον κύκλο του νερού, την τροφική αλυσίδα, για τις προστατευόμενες περιοχές κ.ά.

Θρησκευτικά:
- Η Βάπτιση του Ιησού στον Ιορδάνη ποταμό
- Λαογραφία
- Έθιμα, παραδόσεις, αινίγματα, παροιμίες

Μυθολογία:
- Ο Στρυμόνας και ο Ηρακλής
- Ο Έβρος και ο Απόλλωνας

Αισθητική Αγωγή:
- Φτιάχνουν ζωγραφιές, επιτραπέζια παιχνίδια, παίζουν μουσικά παιχνίδια, μαθαίνουν τραγούδια

Βιβλιογραφία:

ΥΠΕΠΘ Εγχειρίδιο Παιδαγωγικών Δραστηριοτήτων Περιβαλλοντικών Δραστηριοτήτων - ΤΟ ΠΟΤΑΜΙ (ΔΗΜΗΤΡΗ ΚΑΛΑΪΤΖΙΔΗ, ΔΗΜΗΤΡΗ ΨΑΛΛΙΔΑ, ΒΑΣΙΛΗ ΨΑΛΛΙΔΑ)
Ένα κουτί γεμάτο νερό (Εκδ. Καλειδοσκόπιο)
Εξερευνώντας το περιβάλλον της Ευρώπης (ΥΠΕΠΘ)
Ο χορός της Βροχής (Οικολογικά παραμύθια και διηγήματα) Μπάμπης Δερμιτζάκης, Εκδόσεις Κ.Ε.Π.Κ.Α.
Πέφτει ,πέφτει η σταγόνα - Σαμ Γκόντουιν, Εκδόσεις Πατάκη
Πουλιά στη λίμνη Άγρα-Βρυττών-Νησίου (Αναγνώριση και προστασία τους), Έκδοση Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Δήμος Έδεσσας 2003
Γεωτρόπιο (Τα ποτάμια της Ελλάδας, Οι δρόμοι του νερού) Ιούνιος 2001, τεύχος 60
Γεωτρόπιο (Νίγηρας, το ποτάμι της ερήμου), Απρίλιος 2002, τεύχος 105
CD-ROM με θέμα από την εκπαιδευτική τηλεόραση "Το νερό στη φύση"
Ηλεκτρονική εγκυκλοπαίδεια Τομή GOLD και Τομή Junior
Από τη σειρά με μουσικά παιχνίδια του Γιώργου Σακελλαρίδη, Τατιάνα Ραϊση-Βολανάκη, Προγραμματική-Περιγραφική μουσική (C. SAINT-SAENS)
Από τη σειρά με μουσικά παιχνίδια του Γιώργου Σακελλαρίδη-Τατιάνα Ραϊση -Βολανάκη, Λίμνη των Κύκνων (Τσαϊκόφσκυ)
Ιστοσελίδα του Κ.Π.Ε. Καστοριάς (http:// kpe- kastor.kas.sch.gr)
Γεωτρόπιο (τεύχη 114, 119, 104, 124, 135, 145)
Πέλλα (Βιβλίο της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Ν. Πέλλας)