Όλυμπος: Ιστορία - Μυθολογία - Αειφορία

3ο ΕΝΙΑΙΟ ΛΥΚΕΙΟ ΑΜΠΕΛΟΚΗΠΩΝ

ΣΧΟΛΙΚΗ ΧΡΟΝΙΑ 2004-05

Υπεύθυνοι καθηγητές:
Χρύσα Προύσαλη (καθηγήτρια Αγγλικής)
Πολύκαρπος Δουμπαλακίδης (καθηγητής Φυσικής Αγωγής)

Ευχαριστούμε θερμά όλους όσοι βοήθησαν στην ολοκλήρωση αυτού του προγράμματος:

Ιδιαίτερα ευχαριστούμε:

* τον κ. Νίκο Πασχαλούδη, από τη Διεύθυνση Δασών Πιερίας και το Κέντρο Διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Ολύμπου
* την κ. Μαρία Κατσακιώρη, από το Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων Υγροτόπων,
* την κ. Ελένη Μπενάκη, από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης,
* την κ. Μαρία Ιατρού από το Αρχαιολογικό Μουσείο Δίου

που μας τίμησαν με την παρουσία τους στην ημερίδα και στην ξενάγηση του αρχαιολογικού χώρου του Δίου.

Τα Κέντρα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης:

Ελευθερίου Κορδελλιού, Καστοριάς και Μακρυνίτσας με τους συνεργάτες των οποίων είχαμε άμεση συνεργασία.

Τον χρηματοδότη του προγράμματος:

Πανεπιστήμιο Αιγαίου - Επιτροπή Ερευνών.

Περισσότερο όμως θα πρέπει να ευχαριστήσουμε τα παιδιά που δούλεψαν με προθυμία και παρακολούθησαν τις ξεναγήσεις, έκαναν την έρευνα σχετικά με τους ορεινούς όγκους του Ολύμπου και του Πηλίου και έγραψαν τα κείμενα που βρίσκονται σε αυτό το τεύχος.

Λίγα λόγια για την Ομάδα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης:

Σκοπός της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης είναι να διαμορφώσουμε έναν ενημερωμένο και ευαίσθητο πληθυσμό γύρω από το οικοσύστημα, το περιβάλλον και τα προβλήματά του. Να αποκτήσουμε γνώσεις και δεξιότητες, κίνητρα και αίσθημα προσωπικής δέσμευσης. Να εργαστούμε ατομικά και συλλογικά για την επίλυση των υπαρχόντων προβλημάτων και την πρόληψη νέων. Να αποκτήσουμε κοινωνικές αξίες, ζωηρό ενδιαφέρον και διάθεση για ενεργό συμμετοχή στην προστασία και βελτίωση του περιβάλλοντος.

Προσπαθούμε να προσεγγίσουμε σοβαρά το τοπίο, τις γεωλογικές, γεωμορφολογικές, κλιματικές συνθήκες, την πανίδα και τη χλωρίδα. Η ιστορία του τοπίου μας οδηγεί στη μελέτη και στη γνώση της τοπικής ιστορίας και γεωγραφίας, την ανάδειξη της ιστορικής και πολιτιστικής παράδοσης, την ερμηνεία της σχέσης του φυσικού περιβάλλοντος με την εξέλιξη της τοπικής κοινωνίας, την εκδήλωση ενδιαφέροντος και σεβασμού προς το φυσικό περιβάλλον και την πολιτιστική κληρονομιά. Μέσα σ'αυτό το πλαίσιο μελέτης και έρευνας προσπαθούμε, όπου είναι εφικτό, να κάνουμε προτάσεις βελτίωσης

Για φέτος επιλέξαμε να ερευνήσουμε τον ορεινό όγκο του Ολύμπου. Το μυθικό αυτό βουνό που είναι παγκόσμια γνωστός τόσο για τα οικολογικά χαρακτηριστικά και την ανεπανάληπτη φυσική ομορφιά του όσο και για τη σχέση του με την ελληνική μυθολογία.

Η σημασία του εξάλλου έχει αναγνωριστεί όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και στην Ευρώπη και παγκόσμια. Το 1938 ανακηρύχθηκε εθνικός δρυμός με ειδικό καθεστώς προστασίας, ενώ το 1981 η UNESCO ανακήρυξε τον Όλυμπο "Aπόθεμα της Bιόσφαιρας". Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει συμπεριλάβει τον Όλυμπο στις "σημαντικές για την ορνιθοπανίδα περιοχές της Ευρωπαϊκής Ένωσης".

Σήμερα ο Όλυμπος είναι από τους πιο σημαντικούς προορισμούς των φυσιολατρών και ορειβατών. Αυτό έχει οδηγήσει στην τουριστική, κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη της περιοχής.

Με βάση την ιστορία, την μυθολογία, την κοινωνικο-οικονομική ανάπτυξη και τον πολιτισμό αυτού του βουνού, αποφασίσαμε να ασχοληθούμε πιο συγκεκριμένα και διεξοδικά συγκρίνοντάς το με ένα άλλο ελληνικό μυθικό βουνό, το Πήλιο.

Πώς δουλεύουμε:

1. Βρίσκουμε και διαβάζουμε τη βιβλιογραφία προκειμένου να εμπλουτίσουμε τις γνώσεις μας και να μπορέσουμε να παρακολουθήσουμε τα προγράμματα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης από ειδικούς. Αναζητούμε φωτογραφικό υλικό που μπορούμε να το χρησιμοποιήσουμε αργότερα.

2. Χωριζόμαστε σε ομάδες και συζητάμε το υποθέμα που αναλογεί σε κάθε ομάδα. Μέσα από τη συζήτηση στην ομάδα προσπαθούμε να βελτιώσουμε τις σχέσεις μεταξύ μας, να αναπτύξουμε οικολογική συνείδηση και να δημιουργήσουμε συνθήκες κοινωνικής και ατομικής ευτυχίας.

3. Κάθε μέλος της ομάδας αναλαμβάνει να διαμορφώσει ένα κείμενο με βάση το υποθέμα της ομάδας.

4. Επισκεπτόμαστε τον ορεινό όγκο και τους οικισμούς του. Εκεί προσπαθούμε να ζωντανέψουμε όλα όσα διαβάσαμε και να κάνουμε πράξη τη θεωρία. Στις πορείες στα μονοπάτια και τους οικισμούς παρατηρούμε τη χλωρίδα, τα πουλιά και τα ζώα που ζουν στο βουνό. Θα θέλαμε να επισκεφτούμε το βουνό σε διαφορετικές εποχές του χρόνου γιατί κάθε εποχή έχει τα δικά της χαρακτηριστικά ιδιαίτερα στον τομέα της χλωρίδας. Για παράδειγμα, το χειμώνα έχει περισσότερο νερό και γυμνά δένδρα ενώ το καλοκαίρι έχει λιγότερο νερό με καταπράσινη τη φύση. Το φθινόπωρο μπορούμε να δούμε μεγαλύτερη ποικιλία χρωμάτων. Σ' όλες τις εποχές του χρόνου μπορούμε να συναντήσουμε ορειβάτες και φυσιολάτρες. Οι οικισμοί έχουν, ο καθένας ξεχωριστά τα δικά του κοινωνικά και οικονομικά χαρακτηριστικά. Αυτά είναι κάποια παραδείγματα. Στη πορεία μπορούμε να ανακαλύψουμε και άλλα. Μη ξεχνάμε ότι η συζήτηση στην ομάδα είναι ένας βασικός παράγοντας αναζήτησης και προβληματισμού.

5. Προωθούμε επισκέψεις άλλων ορεινών όγκων της Ελλάδας μεμονωμένα ή σε συνεργασία με ορειβατικούς συλλόγους. Θεωρούμε ότι η εθελοντική αυτή δράση θα βοηθήσει στην προώθηση της συνειδητοποίησης της αειφορικής διαχείρισης των φυσικών ορεινών όγκων.

6. Συχνά επιχειρούμε να επικοινωνήσουμε με άλλες σχολικές μονάδες στην Ελλάδα και τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης για ανταλλαγή απόψεων, ιδεών και συγκριτικών στοιχείων. Η δράση μας αυτή βοηθά στην επικοινωνία των νέων σε ελλαδικό και ευρωπαϊκό επίπεδο.

7. Μετά τις επισκέψεις αναδιαμορφώνουμε τα κείμενά μας και προετοιμαζόμαστε για την έκδοση ενός φυλλαδίου που θα εκπροσωπήσει το σχολείο μας.

8. Αποφασίζουμε με ποιο τρόπο θα παρουσιάσουμε την εργασία μας.

9. Δημιουργούμε ομάδα για ζωγραφική ή σκίτσα ώστε να φτιάξουμε μια αφίσα, σκίτσα για το έντυπο και την προβολή του προγράμματος.

Επεξεργασία κειμένων:

Τα κείμενα γράφηκαν από τις ομάδες σύμφωνα με τα υποθέματα και επεξεργάστηκαν από την Χρύσα Προύσαλη (καθηγήτρια Αγγλικής), τον Πολύκαρπο Δουμπαλακίδη (καθηγητής Φυσικής Αγωγής):

- Αλμασίδης Βαλάντης, Ζντάλιος Γιώργος, Τσακιρίδης Δήμος (οικισμοί και δραστηριότητες του Ολύμπου)
- Καλασίδου Εύα, Κιλμπασάνη Αγγελική, Κουρκουβέλη Ευαγγελία, Μαλαματά Κλειώ, Μιχαϊλίδου Μαρία (βιοποικιλότητα)
- Σταθρόπουλος Τάσος, Φιλιππίδης Αλέκος, Χριστάκης Σπύρος (ο δρυμός του Ολύμπου)
- Καλπακτσής Αιμίλιος (μυθολογία)
- Καϊσίδου Αλεξάνδρα, Κουρούνη Τζένη, Κυριακίδου Γεύση (ιστορία του Ολύμπου)
- Κορογλισβίλι Κώστας, Κουπαράκης Γιώργος (για το Πήλιο)

Η φωτογραφία του εξώφυλλου είναι του Πολύκαρπου Δουμπαλακίδη (καθηγητής Φυσικής Αγωγής)

Το φωτογραφικό υλικό είναι δημιουργικό υλικό της ομάδας. Το φωτογραφικό υλικό της μυθολογίας είναι παρμένο από τη βιβλιογραφία που καταγράφεται στο τέλος του εντύπου.

Η τελική σύνθεση (lay out) των κειμένων και του φωτογραφικού υλικού έγινε από την Χρύσα Προύσαλη σε συνεργασία με την εκπαιδευτική και περιβαλλοντική ομάδα.

Η εκτύπωση έγινε στο εργαστήριο X-Copy

Μέρος 1ο

Ο Όλυμπος - το βουνό των Θεών

1. Ιστορία

Ο Όλυμπος άρχισε να σχηματίζεται πριν από 200.000.000 χρόνια όταν το μεγαλύτερο μέρος της Ελλάδας βρίσκονταν στον πυθμένα μια ρηχής θάλασσας. Τα κύρια υλικά από τα οποία αποτελούνταν οι ορεινοί όγκοι ήταν διάφορα είδη σχιστόλιθων, μάρμαρα, δολομίτες ασβεστόλιθοι και άλλα, από τα οποία αργότερα σχηματίστηκαν τα σημερινά πετρώματα στις διάφορες περιοχές του Ολύμπου. Για παράδειγμα, στον Άγιο Διονύσιο επικρατούν οι ασβεστόλιθοι και οι δολομίτες, στον Μύτικα, στην ψηλότερη κορυφή συναντά κάποιος δολομίτες και δολομιτικούς ασβεστόλιθους. Στην περιοχή Βαλάμα υπάρχουν πολλοί ασβεστόλιθοι.

Το σχήμα του Ολύμπου, η πολυμορφία της φύσης του, οι ψηλές κορυφές του προκάλεσαν δέος και θαυμασμό στον προϊστορικό άνθρωπο που κατοίκησε στους πρόποδές του, όπου οι ανασκαφές αποκάλυψαν ευρήματα από οικισμούς στην εποχή του σιδήρου. Επίσης ο Όλυμπος στην Ιλιάδα ονομάζεται "μέγας ή μακρύς ή αιγληείς (δηλ. λαμπρός), πολύδενδρος κ.ά.

Σύμφωνα με την ιστορία οι πρώτοι κάτοικοι του Ολύμπου ήταν Πελασγοί, που θεωρούνταν απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων. Οι πρώτοι απόγονοί τους ήταν οι Περραιβοί από τους οποίους πήρε το όνομά της η Περραιβία, περιοχή της Θεσσαλίας που βρίσκεται ανάμεσα στον Πηνειό ποταμό και τον Όλυμπο (η σημερινή Λάρισσα). Στην άλλη πλευρά του βουνού, στη στενή λωρίδα μεταξύ Πηνειού και Αλιάκμονα, κατοικούσαν οι Πιεριείς, που πιθανόν προέρχονταν από τους Θράκες, αν και δεν είχαν πολλά κοινά χαρακτηριστικά με αυτούς.

Ο Φίλιππος και ο Αλέξανδρος συνήθιζαν να οργανώνουν μεγάλες γιορτές στο Δίον από κάθε εκστρατεία.

Από όλους τους οπτικούς άξονες και σε μεγάλη ακτίνα, ο Όλυμπος σφραγίζει την Πιερία της Μακεδονίας και την Περραιβία της Θεσσαλίας. Είναι φυσικό οχυρό των συνόρων τους αφήνοντας τρία μόνο περάσματα και αυτά δύσκολα για τα
μέσα της εποχής: το πέρασμα των Τεμπών, τη δίοδο της Ζηλιάνας και τα στενά της Πέτρας. Ο Όλυμπος υπήρξε μάρτυρας πολλών γεγονότων. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά είναι η εισβολή του Ξέρξη το 480π.Χ. Από την ακτή της Θεσσαλονίκης, ο Ξέρξης θαύμασε τον Όλυμπο και την Όσσα και στη συνέχεια
παρέμεινε στην περιοχή αρκετές μέρες προκειμένου να προωθήσει τα στρατεύματά του στη Θεσσαλία μέσω του Ολύμπου. Δεν επέλεξε να περάσει μέσα από τα Τέμπη γιατί φυλάσσονταν πολύ καλά, αλλά επέλεξε μια δύσβατη ορεινή διαδρομή που ο Ηρόδοτος ονομάζει "άνω οδόν".

Το 171 π.Χ. ο Περσέας απέκλεισε τα στενά περάσματα και έτσι ο Όλυμπος ήταν για δύο χρόνια απαγορευτικός για τους Ρωμαίους. Το 169 π.Χ. ωστόσο, οι Ρωμαίοι κατόρθωσαν να κατέβουν μεταξύ Λεβήθρων και Ηρακλείου (σημερινός Πλαταμώνας) και να στρατοπεδεύσουν νότια από το Λιτόχωρο. Παραπλανώντας τον Περσέα, εισέβαλαν το 168 π.Χ. από τα στενά της Πέτρας ή των Κανάλων όπως υποστηρίζει ο Αρβανιτόπουλος. Οι πόλεις του Ολύμπου παρήκμασαν εκτός από το Δίον που έγινε Ρωμαϊκή αποικία και έδρα επισκοπής από τα πρώτα παλαιοχριστιανικά χρόνια.

Στα χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, οι Βούλγαροι και οι Σέρβοι κατέκτησαν τον Όλυμπο. Όμως εισέβαλαν περισσότερο ως μετανάστες παρά ως κατακτητές. Γι' αυτούς ο Όλυμπος δεν ήταν το οχυρό της μάχης, αλλά ένα καταφύγιο όπου θα μπορούσαν να φτιάξουν τους οικισμούς τους και να εγκατασταθούν.

Οι Βλάχοι πιθανόν να έφτασαν ταυτόχρονα με τους Σλάβους. Από τα τέλη του 10ου αιώνα, η Θεσσαλία δέχθηκε τις επιδρομές των Βλάχων και τον 12ο αιώνα η ίδια η Θεσσαλία παίρνει το όνομα Μεγάλη Βλαχία, μια ονομασία που διατήρησε μέχρι την άφιξη των Τούρκων.

Κατά τη διάρκεια της Τουρκικής κατοχής ο Όλυμπος έπαιξε επίσης ένα πολύ σημαντικό ρόλο. Αποτέλεσε το κρησφύγετο των αρματολών και των κλεφτών. Στον κάμπο της Θεσσαλίας οι πασάδες μοίρασαν την περιοχή σε πασαλίκια (μεγάλα τσιφλίκια) τα οποία διοικούσαν οι μεγαλογαιοκτήμονες, που ήταν υποτελείς στον πασά. Έτσι οι Έλληνες έγινα οι γεωργοί των Τούρκων.

Αντίθετα οι κάτοικοι των βουνών γύρω από τη Θεσσαλία και ειδικά αυτοί του Ολύμπου αντιστάθηκαν στους Τούρκους και πολύ σύντομα έγιναν ο πιο τρομερός εχθρός τους. Έτσι ο Όλυμπος έγινε "η πρωτεύουσα των παλικαριών" και το "ιερό βουνό των κλεφτών". Η ύπαρξη των αρματολών έδινε την ψευδαίσθηση της ελευθερίας στους σκλαβωμένους Έλληνες και έτσι ένοιωθαν ότι δεν ήταν παραδομένοι στους Τούρκους. Ο Όλυμπος έγινε γι' αυτούς μια όαση ανεξαρτησίας, μια πατρίδα πάνω στο βουνό, ένα καταφύγιο για τους καταπιεσμένους. Η αντίστασή τους εξαπλώθηκε και απέκτησε εθνικό χαρακτήρα.

Το 1878 έγινε η μεγάλη Επανάσταση του Ολύμπου και στις 3 Μαρτίου υψώθηκε η Ελληνική σημαία στο Λιτόχωρο και έγινε προσωρινή Κυβέρνηση της Μακεδονίας με πρόεδρο τον γιατρό Ε. Κοροβάγκο. Το κίνημα, ωστόσο, απέτυχε. Στο Συνέδριο του Βερολίνου ορίστηκε επιτροπή για τον καθορισμό των συνόρων και έγιναν οι πρώτες χαρτογραφικές μετρήσεις στον Όλυμπο. Η απελευθέρωση ήρθε το 1912 με τον Βαλκανικό πόλεμο.

Στα νεότερα χρόνια μετά το 1900 στον Όλυμπο έδρασαν οι ληστές. Στη διάρκεια της εισβολής των Γερμανών το 1941, ο ελληνικός στρατός μαζί με μονάδες Νεοζηλανδών και Αυστραλών έδωσε σημαντικές νικηφόρες μάχες. Αμέσως μετά φώλιασε η Εθνική Αντίσταση.

2. Μυθολογία

Σύμφωνα με τη μυθολογία ο Όλυμπος ήταν ο τόπος της κατοικίας των δώδεκα θεών. Ο Δίας κατοικούσε στην ψηλότερη κορυφή, έχοντας στο πλευρό του τη Θέμιδα (σύμβουλο), το Γανυμήδη (οινοχόο), τον Ερμή (αγγελιαφόρο), την Ήρα και την Ίριδα. Χαμηλότερα κατοικούσαν οι άλλοι θεοί, οι οποίοι ανέβαιναν τακτικά στα ανάκτορα του Δία για συμπόσια και συνεδριάσεις. Στα δάση του Ολύμπου κατοικούσαν οι Μούσες. Σπουδαιότεροι συγγραφείς που αναφέρουν τον Όλυμπο ως κατοικία των θεών είναι ο Όμηρος, ο Ησίοδος, ο Αισχύλος, ο Πίνδαρος, ο Σοφοκλής, ο Πλάτωνας, ο Δημοσθένης κ.ά. Τα διάφορα ευρήματα (λίθινα, μαρμάρινα, πήλινα κ.ά.) μαρτυρούν ότι ο Όλυμπος υπήρξε μεγάλο κέντρο λατρείας των θεών και ιδιαίτερα του Δία. Στην περιοχή υπήρχαν οι πόλεις Γόννος, Ολοσσώνα (κοντά στη σημερινή Ελασσόνα), Δολίχη, Άζωρος, Φίλα, Ηράκλειο, Λείβηθρα (σημερινά Κανάλια), Πίμπλεια (μπάρα) κ.ά. Λείψανα λατρείας βρέθηκαν και στην κορυφή του Αγίου Αντωνίου (2.817 υψόμετρο).

Οι αρχαίοι Έλληνες ασχολήθηκαν με την αρχή του κόσμου και τη γέννηση των αμέτρητων θεών τους. Με την πλούσια φαντασία τους έφτιαξαν τεράστιες γενεαλογίες που φανέρωναν τους προγόνους των δώδεκα Ολύμπιων θεών, αλλά και όλων των μικρότερων που λάτρευαν σε κάθε γωνιά της Ελλάδας. Πρέπει να τονίσουμε όμως ότι κέντρο λατρείας αποτελούσε το βουνό Όλυμπος .

Επίσης, έπλασαν καταπληκτικούς μύθους που εξηγούσαν πώς ο Δίας και οι υπόλοιποι Ολύμπιοι κατέλαβαν την απόλυτη εξουσία στο ελληνικό πάνθεο.

Σύμφωνα με την αρχαιότερη παράδοση που μας αφηγείται ο Όμηρος, πατέρας των θεών ήταν ο Ωκεανός, που περικύκλωνε ολόκληρο το σύμπαν. Από το σμίξιμό του με τη σύζυγό του Τηθύ προήλθαν όλοι οι υπόλοιποι θεοί. Ο Ωκεανός παρουσιάζεται από τον Όμηρο σαν ένας ηλικιωμένος, ασπρομάλλης γέροντας, με γλυκό χαμόγελο, ήσυχος, που ποτέ δεν παίρνει μέρος στους καβγάδες των θεών και κατοικεί μακριά από τη γη και τον Όλυμπο.

Πολύ πιο ολοκληρωμένος είναι ο μύθος που μας αφηγείται ο Ησίοδος στη "Θεογονία" του για την αρχή του κόσμου και την καταγωγή των θεών:

"Στην αρχή λοιπόν ήταν το Χάος, η Γη και ο Έρωτας. Αυτές οι τρεις πρωταρχικές θεότητες δεν είχαν συγγενική σχέση μεταξύ τους, απλώς εμφανίστηκαν η μία μετά την άλλη. Το Χάος ήταν θεοσκότεινο, μαύρο και άραχνο χωρίς κανένα ίχνος ζωής. Απόλυτη σιωπή βασίλευε παντού. Αυτό το τρομακτικό, αρχικό ον ήταν απέραντο, δεν είχε αρχή μήτε τέλος. Ήταν τόσο αχανές, ώστε αν κάποιος ζούσε εκείνη την εποχή και μπορούσε να πετάξει, θα πετούσε σ' όλη του τη ζωή χωρίς να μπορέσει να φτάσει κάποτε σε κάποια κορυφή. Αλλά, και αν συνέβαινε το αντίθετο, δηλαδή αν κάποιος άρχιζε να πέφτει στο κατάμαυρο κενό, το Χάος, θα έπεφτε σ' όλη του τη ζωή χωρίς να φτάσει ποτέ του σε κάποιο τέλος".

"Μέσα στην απεραντοσύνη του κοσμικού χρόνου προήλθαν κάποτε από το Χάος, χωρίς να μεσολαβήσει κάποιο ερωτικό σμίξιμο, δύο παράξενα όντα, το Έρεβος και η Νύχτα. Ήταν και αυτά τα όντα κατάμαυρα και σκοτεινά με τεράστιες φτερούγες. Θεόρατα και αλλοπρόσαλλα στέκονταν το ένα απέναντι από το άλλο ανοιγοκλείνοντας τα μαύρα μάτια τους, χωρίς να ανταλλάσσουν μεταξύ τους ούτε κουβέντα. Η απόλυτη ησυχία και η μοναξιά συνέχισε να κυριεύει το σύμπαν. Η μόνη διαφορά τους από το Χάος ήταν ότι είχαν αρχή και τέλος. Ήταν βέβαια πελώρια και θα χρειάζονταν κάποιος να τρέχει μήνες ολόκληρους για να φτάσει από τη μια φτερούγα τους στην άλλη, σίγουρα όμως θα έβρισκε κάποιο τέλος.

Όλο αυτό το σκοτάδι και η σιωπή βασίλευαν μέχρι τη στιγμή που ο Έρωτας, η τελευταία από τις τρεις πρωταρχικές θεότητες, μπήκε ανάμεσα στα δύο φοβερά όντα. Με την επίδραση του Έρωτα άρχισε η απόλυτη ψυχρότητα να εγκαταλείπει τις δύο μυστήριες υπάρξεις. Αντάλλαξαν τις πρώτες τους κουβέντες και κατάφεραν έτσι να διώξουν την ατέλειωτη μοναξιά που τους κυρίευε τόσους αιώνες".

"Και να σε λίγο που από την παράξενη αυτή σχέση ξεπετάχτηκε ο Αιθέρας. Αστραφτερός και λαμπερός, με διάφανες φτερούγες, ακτινοβολούσε το θείο φως του προς όλες τις κατευθύνσεις. Ήταν χαμογελαστός και πανέμορφος με τεράστιο σώμα, μα με αρμονικά μέλη και κατάλευκο δέρμα. Άπλωσε τα τεράστια σκέλη του σ' ολόκληρο το σύμπαν και σκόρπισε τη λάμψη του στο θεοσκότεινο Χάος. Αλλά να που εμφανίζεται και μια άλλη παρόμοια θηλυκή θεότητα, η Ημέρα. Λαμπρή, κατάξανθη, πανώρια κόρη με κατάλευκες φτερούγες, έριξε αμέσως το αστραποβόλο βλέμμα της στον Αιθέρα και του χαμογέλασε. Αυτός μόλις αντίκρισε ένα παρόμοιο μ' αυτόν και φωτεινό πλάσμα χάρηκε πάρα πολύ. Τα δυο αδέρφια χαρούμενα και παιχνιδιάρικα έφεραν την ευτυχία μέσα στον κόσμο. Έπαιζαν και κυνηγιούνταν μέσα στο απέραντο σύμπαν και κρύβονταν πίσω από τους τεράστιους μετεωρίτες. Συχνά, νευρίαζαν με τις σκανταλιές και τις φασαρίες τους, τους γερασμένους γονείς τους, που κατά βάθος όμως καμάρωναν για τα ολόλαμπρα παιδιά τους".

"Ο Αιθέρας συμβόλιζε για τους αρχαίους το πάνω μέρος της ατμόσφαιρας, που αποτελεί το πιο καθαρό μέρος του αέρα. Η Ημέρα συμβόλιζε φυσικά τη μέρα, το τμήμα του εικοσιτετραώρου που είναι λουσμένο στο φως και διαδέχεται διαρκώς τη νύχτα".

Ύψιστος θεός και δεσπότης του Ολύμπου ο Δίας ζει στα λαμπρά παλάτια του και απολαμβάνει τις τιμές που του αποδίδουν. Εδώ κάθεται στο θρόνο του με τη σύζυγό του, Ήρα, κρατώντας τα σύμβολα της εξουσίας του: το σκήπτρο με τον αετό και τον κεραυνό (ερυθρόμορφος αμφορέας, γύρω στο 500π.Χ. - πηγή "'Ελληνική Μυθολογία", εκδόσεις Εκδοτική Αθηνών).

Το άγαλμα της Ίσιδας Τύχης στην κόγχη του ναού της στο Δίον.

Δίας - Ο αρχηγός του Ολύμπου

O Δίας, ο πατέρας των θεών και των ανθρώπων, συμβόλιζε για τους αρχαίους Έλληνες την παντοδυναμία και την απόλυτη εξουσία. Είχε τη διακυβέρνηση του σύμπαντος. Μπορούσε να ελέγχει τα πάντα, αφού όλοι οι άλλοι θεοί που κατείχαν κάποιο τομέα ευθύνης, ήταν απλώς οι βοηθοί του. Πάντα όμως του έμενε χρόνος ώστε να ξελογιάζει κάποια θεά ή κάποια όμορφη βασιλοπούλα και να προκαλεί έτσι τη ζήλια της νόμιμης γυναίκας του, της Ήρας.

Ο Δίας ήταν ο τελευταίος γιος του Κρόνου και της Ρέας. Η σεμνή Ρέα αγανακτισμένη από το σκληρόκαρδο σύζυγό της που έτρεμε για το θρόνο του και γι' αυτόν το λόγο καταβρόχθιζε τα παιδιά του, αμέσως μετά τη γέννα κατάφερε, με τη βοήθεια του Ουρανού και της Γης, να τον ξεγελάσει. Για το λόγο αυτόν ταξίδεψε στην Κρήτη. Εκεί με τη βοήθεια του βασιλιά Μελισσέα και με παραστάτριες τις κόρες του, τη Μέλισσα και την Αδράστεια, γέννησε τον Δία σε μια σπηλιά του όρους Δίκτη, που ονομαζόταν Δικταίο Άντρο. Στη συνέχεια εμπιστεύτηκε το βρέφος στις Νύμφες του βουνού. Κατόπιν επέστρεψε στο παλάτι του Κρόνου και του έδωσε τυλιγμένη στα σπάργανα μια πέτρα για να την καταπιεί. Ο αφελής Κρόνος την πίστεψε και καταβρόχθισε την πέτρα. Υπάρχουν διάφοροι χαριτωμένοι μύθοι σχετικά με την ανατροφή του νεογέννητου θεού. Οι Νύμφες τον τοποθέτησαν σε μια ολόχρυση κούνια, που την κρέμασαν ανάμεσα στις φυλλωσιές μιας τεράστιας βελανιδιάς, έτσι ώστε να αιωρείται ανάμεσα στη γη και τον ουρανό και ο Κρόνος να μην μπορεί να τον βρει.

Ο Δίας πέρασε πάρα πολλές περιπέτειες μέχρι να γίνει ο απόλυτος κυρίαρχος. Δε χρειάζεται παρά να θυμίσουμε τη φοβερή Τιτανομαχία που κράτησε δέκα ολόκληρα χρόνια. Την αναμέτρηση δηλαδή των Ολυμπίων με τα αδέρφια του Κρόνου, που δεν παραδέχονταν με κανένα τρόπο ως ανώτερό τους έναν νεότερο θεό. Τελικά, με τη συμβουλή της Γαίας, ο Δίας ελευθέρωσε τους Κύκλωπες και τους Εκατόγχειρες, που οι Τιτάνες τους είχαν φυλακίσει στα Τάρταρα.

Αυτοί για να δείξουν την ευγνωμοσύνη τους χάρισαν στα τρία αδέρφια φοβερά όπλα. Έτσι, οι Ολύμπιοι μετά από μακροχρόνιο πόλεμο κατάφεραν να συντρίψουν οριστικά τους Τιτάνες. Αμέσως μετά ο Δίας και τ' αδέρφια του έπρεπε να αντιμετωπίσουν τους φοβερούς Γίγαντες. Όμως με την Αθηνά που πολεμούσε σαν άντρας και τον Ηρακλή και τον Διόνυσο συμπαραστάτες κατάφεραν να νικήσουν και πάλι. Τελευταία και πιο οδυνηρή σύγκρουση ήταν αυτή με τον Τυφώνα, ο οποίος κατάφερε να τραυματίσει τον Δία. Όμως με την πονηριά του Ερμή και του Πάνα είχαμε πάλι αίσιο τέλος για τους Ολύμπιους και ιδιαίτερα για τον Δία. Μετά από όλες αυτές τις περιπέτειες έγινε η μοιρασιά ανάμεσα στα τρία αδέρφια. Ο Δίας ανέλαβε τη βασιλεία του Ουρανού, ο Ποσειδώνας τη θάλασσα και ο Άδης τον Κάτω Κόσμο.

Σκαλιστή προτομή του Δία

Κάποιοι μύθοι διηγούνται πως όταν ανέλαβε την εξουσία, έφτιαξε τον κόσμο από την αρχή. Πήρε για γυναίκα του τη Χθονία, μια παλιά θεότητα που ταυτίζεται με τη γη και της χάρισε ένα πέπλο που είχε πάνω σχεδιασμένο τον κόσμο ολόκληρο. Τις στεριές και τις θάλασσες, τα βουνά και τους κάμπους, τα ποτάμια και τις λίμνες.

Αλλά και το ανθρώπινο γένος, όταν αυτό έγινε πολύ αμαρτωλό και έπαψε να κάνει θυσίες στους θεούς, το κατέστρεψε μ' ένα φοβερό κατακλυσμό, από τον οποίο σώθηκαν μόνο ο Δευκαλίωνας και η γυναίκα του Πύρρα. Απ' αυτούς, με τη θέληση του Δία, προήλθαν νέοι άνθρωποι από τα λιθάρια που πετούσαν πάνω από την πλάτη τους. Όμως, και σ' αυτό το νέο ανθρώπινο γένος κάποτε άρχισε να βασιλεύει η κακία. Γι' αυτόν το λόγο ο Δίας προκάλεσε δυο μεγάλες πολεμικές συρράξεις, την εκστρατεία των Επτά στρατηγών εναντίον της Θήβας και τον Τρωικό πόλεμο.

Ένας επιπλέον λόγος ήταν ότι ο πληθυσμός της γης είχε αυξηθεί επικίνδυνα και ο πόλεμος ήταν ένα μέσο για να μειωθεί πάλι. Στην πρώτη περίπτωση ο Δίας τιμώρησε και τους επτά στρατηγούς, γιατί ήταν ασεβείς και αλαζόνες. Ο ένας έλεγε πως θα κυρίευε τη Θήβα ανεξάρτητα από τη θέληση του παντοδύναμου θεού, ο άλλος είχε ως έμβλημά του τον Τυφώνα, το μεγαλύτερο εχθρό του Δία, και κάποιος άλλος αμφισβητούσε τη δύναμη του κεραυνού του. Όλοι τους βρήκαν φρικτό τέλος. Τους γιους τους αργότερα, που ήταν θεοσεβούμενοι και θυσίαζαν τακτικά στους θεούς, τους βοήθησε να καταλάβουν το θηβαϊκό κάστρο.

Στην περίπτωση του Τρωικού πολέμου ο Δίας φρόντισε πρώτα απ' όλα να γεννηθεί η Ελένη, έτσι ώστε η αρπαγή της από τον Πάρι να σημάνει την έναρξη του πολέμου. Στη διάρκεια της πολεμικής επιχείρησης είχε βάλει σε εφαρμογή το σχέδιό του. Κράτησε για αρκετό χρονικό διάστημα τον Αχιλλέα έξω από το πεδίο της μάχης όπως είχε υποσχεθεί στη μητέρα του τη Θέτιδα. Επιπλέον, έδωσε την τελική νίκη στους Έλληνες όπως αυτός είχε αποφασίσει, ανεξάρτητα από τους υπόλοιπους Ολύμπιους που πολεμούσαν στο πλευρό της μιας ή της άλλης παράταξης.

Πολλοί θεοί και ακόμη περισσότεροι θνητοί γνώρισαν την οργή του Δία όταν έκαναν κάτι ενάντια στη θέλησή του ή κάτι που διασάλευε την τάξη του σύμπαντος και τους φυσικούς νόμους. Γι' αυτό κεραυνοβόλησε τον Φαέθωνα που τόλμησε να οδηγήσει το άρμα του Ήλιου και κόντεψε να κάψει τη Γη, όταν πλησίασε πολύ κοντά της.

Το ίδιο έκανε με τον Ασκληπιό που είχε τόσο πολύ προοδεύσει στην ιατρική τέχνη, ώστε κατάφερνε με τα βότανά του να ανασταίνει νεκρούς.

Δίκαια ο Δίας ονομάστηκε πατέρας των θεών και των ανθρώπων. Πραγματικά, πολλοί Ολύμπιοι αλλά και μικρότερες θεότητες, όπως επίσης και ένα πλήθος από επώνυμους ήρωες διαφόρων πόλεων ήταν παιδιά του.

Πρώτη σύζυγός του θεωρείται η Μήτιδα, η Νύμφη που του έδωσε το μαγικό βοτάνι για να νικήσει τον Κρόνο. Όμως δυστυχώς υπήρχε χρησμός που έλεγε ότι ο γιος που θα αποκτούσε από τη Μήτιδα θα ήταν πιο δυνατός από τον πατέρα του. Γι' αυτό αποφάσισε να καταπιεί τη γυναίκα του. Με τον τρόπο αυτόν απομάκρυνε τον κίνδυνο για εκθρόνιση και παράλληλα απέκτησε όλη τη σοφία του κόσμου. Μετά από εννιά μήνες χρειάστηκε να κάνει ο ίδιος μια ιδιόμορφη καισαρική τομή. Τον βασάνιζε ένας φοβερός πονοκέφαλος και το κεφάλι του άρχισε να μεγαλώνει. Έτσι, ο Ήφαιστος, παρά τις αρχικές του αντιρρήσεις, κατάφερε ένα γερό χτύπημα με το σφυρί του στο θεϊκό κεφάλι από όπου ξεπήδησε πάνοπλη η Αθηνά.

Επίσης ο Δίας, τα πρώτα χρόνια της κυριαρχίας του, ζευγάρωσε με δυο Τιτανίδες. Πρώτα με τη Θέμιδα, την προσωποποίηση της δικαιοσύνης. Απ' αυτήν απέκτησε τις τρεις Ώρες, την Ευνομία, τη Δίκη και την Ειρήνη, και τις τρεις Μοίρες, την Κλωθώ, τη Λάχεση και την Άτροπο, που όριζαν την τύχη των ανθρώπων μα και των θεών. Από την Τιτανίδα Μνημοσύνη, την προσωποποίηση της ανάμνησης, μετά από εννιά νύχτες συνεχούς ζευγαρώματος, απέκτησε τις εννιά Μούσες, την Καλλιόπη, την Κλειώ, την Πολύμνια, την Ευτέρπη, την Τερψιχόρη, την Ερατώ, τη Μελπομένη, τη Θάλεια και την Ουρανία. Αυτές προστάτευαν τη μουσική, την ποίηση και γενικά τις καλές τέχνες. Από την Ωκεανίδα Ευρυνόμη ο Δίας απέκτησε τις τρεις Χάριτες, την Αγλαΐα, την Ευφροσύνη και τη Θάλεια. Κάποτε θέλησε να ζευγαρώσει και με τη θαλασσινή θεά Θέμιδα. Όμως η Θέμιδα προειδοποίησε ότι το παιδί της θα αποκτούσε όπλο πιο δυνατό και από τον κεραυνό. Τότε αυτός έπνιξε το ερωτικό του πάθος και φρόντισε να παντρέψει την όμορφη Νηρηίδα με το θνητό Πηλέα. Μετά τα ζευγαρώματα μ' αυτές τις παλιότερες θεές, μοναδική νόμιμη σύζυγος του Δία αναγνωρίστηκε η Ήρα, που ήταν αδερφή του. Λένε πως αυτή δεν υπέκυπτε αρχικά στον έρωτά του, γι' αυτό ο Δίας κατέφυγε σ' ένα τέχνασμα. Μια κρύα μέρα του χειμώνα εμφανίστηκε έξω από το παράθυρο της σεβαστής θεάς μεταμορφωμένος σε κούκο. Εκείνη λυπήθηκε το παγωμένο πουλί και το έβαλε στον κόρφο της για να ζεσταθεί. Τότε ο θεός πήρε την κανονική του μορφή και αφού της υποσχέθηκε ότι θα την κάνει νόμιμη σύζυγό του, ενώθηκε μαζί της. Το κυρίαρχο ζευγάρι του Ολύμπου απέκτησε τρία παιδιά, την αιώνια έφηβη Ήβη, που την έδωσαν ως σύζυγο στον Ηρακλή όταν έγινε αθάνατος, τον πολεμόχαρο Άρη και το θεϊκό σιδηρουργό Ήφαιστο. Βέβαια, ζούσαν μια πολυτάραχη συζυγική ζωή μια και η παράφορη ζήλια της Ήρας δεν μπορούσε ν' αντέξει τις συνεχείς ερωτικές περιπέτειες του άντρα της. Αρκετές φορές μάλιστα αποπειράθηκε να εγκαταλείψει τη συζυγική εστία. Ο παντοδύναμος Δίας έβρισκε πάντα τον τρόπο να τη φέρει πίσω. Πάντα τη διαβεβαίωνε πως οι εξωσυζυγικές του περιπέτειες δε σήμαιναν τίποτε γι' αυτόν και ότι η ίδια ήταν η μόνη γυναίκα που του προκαλούσε τον πραγματικό πόθο.

Γιος του Δία ήταν και ο Ερμής. Ο μεγάλος θεός αντίκρισε κάποτε την Ατλαντίδα Μαία, που κατοικούσε στο όρος Κυλλήνη της Αρκαδίας. Την ερωτεύτηκε και την κατέκτησε στη διάρκεια μιας σκοτεινής νύχτας, όταν η Ήρα κοιμόταν και κανένας άλλος αθάνατος ή θνητός δεν μπορούσε να τους δει. Από το σμίξιμο αυτό προήλθε ο Ερμής, που αναστάτωσε τον κόσμο μόλις αντίκρισε το φως του ήλιου.

Και η Λητώ, που ήταν κόρη Τιτάνων, δε γλίτωσε τα αγκαλιάσματα του Δία. Αυτή του όμως η απιστία έγινε γνωστή στην Ήρα, που καθώς δεν μπορούσε να βλάψει τον παντοδύναμο σύζυγό της, καταδίωξε μ' όλες τις δυνάμεις της την ερωμένη του. Αλλά και όταν μετά από μακροχρόνιες περιπλανήσεις η Λητώ βρήκε ένα μέρος για να γεννήσει, η Ήρα κρατούσε αιχμάλωτη την Ειλείθυια, τη θεά των αίσιων τοκετών. Μόνο μ' ένα πολύτιμο δώρο κατάφεραν οι υπόλοιπες θεές να την εξευμενίσουν. Έτσι, γεννήθηκαν δυο νέοι Ολύμπιοι θεοί, η Άρτεμη και ο Απόλλωνας.

Πολύ γνωστός είναι ο μύθος σχετικά με τη γέννηση του Διόνυσου.

Ο Δίας ερωτεύτηκε τη βασιλοπούλα της Θήβας Σεμέλη. Η θνητή κοπέλα δεν μπόρεσε ν' αντισταθεί στη θεϊκή ομορφιά του και ενώθηκε μαζί του. Η Ήρα για να εκδικηθεί παρουσιάστηκε στη βασιλοπούλα με τη μορφή της τροφού της και την έπεισε να ζητήσει από τον Δία να της ορκιστεί ότι θα παρουσιαστεί μπροστά της σ' όλο του το μεγαλείο. Έτσι κι έγινε· μάταια ο Δίας προσπαθούσε να της αλλάξει γνώμη, η Σεμέλη επέμενε. Τότε, εμφανίστηκε μπροστά της πάνω στο χρυσό του άρμα, κρατώντας στα χέρια του τον κεραυνό, συνοδευόμενος από αστραπές και βροντές. Η Σεμέλη, όπως θα συνέβαινε άλλωστε σε κάθε θνητό, δεν άντεξε το μεγαλείο του και κάηκε. Ο Δίας πήρε το βρέφος που είχε συλλάβει η νεαρή κοπέλα και το έραψε στο μηρό του. Όταν πέρασαν εννιά μήνες, γεννήθηκε ο Διόνυσος, ο θεός των αμπελιών και του κρασιού. Ο μέγας θεός, επειδή δεν μπορούσε να κρατήσει το βρέφος πάνω στον Όλυμπο, το εμπιστεύτηκε στην Ινώ, την αδερφή της Σεμέλης, και στο σύζυγό της Αθάμα. Όμως η ζηλιάρα Ήρα κατέστρεψε τους δυο συζύγους στέλνοντάς τους παροδική τρέλα. Κατόπιν ο Δίας εμπιστεύτηκε το βρέφος στις Νύμφες της Βοιωτίας, όπου και ανατράφηκε.

Ο Δίας πολλές φορές επιθύμησε και γυναίκες που ήταν ήδη παντρεμένες με θνητούς.

Έτσι, ερωτεύτηκε τη Λήδα, τη γυναίκα του Τυνδάρεου. Για να την πλησιάσει πήρε τη μορφή ενός κατάλευκου κύκνου. Από το σμίξιμό τους η Λήδα γέννησε την ωραία Ελένη, που έγινε αιτία να ξεσπάσει ο Τρωικός πόλεμος.

Ο μεγάλος θεός ήταν πατέρας ενός από τους πιο γνωστούς ήρωες της αρχαιότητας, του Ηρακλή. Ερωτεύτηκε την Αλκμήνη, τη σύζυγο του Αμφιτρύωνα και για άλλη μια φορά χρησιμοποίησε δόλο. Πήρε τη μορφή του Αμφιτρύωνα και μπήκε στο δωμάτιο της βασίλισσας όπου έσμιξε μαζί της. Εννιά μήνες αργότερα γεννήθηκε ο ημίθεος Ηρακλής. Με διάφορες Νύμφες αλλά και θνητές ο Δίας ζευγάρωνε και έφερε στον κόσμο τους γενάρχες πολλών λαών και τους ιδρυτές πολλών πόλεων.

Στην Κρήτη όπου πέρασε τα πρώτα χρόνια της ζωής του διηγούνταν ότι ζευγάρωσε με μια τοπική ηρωΐδα την Κρήτη, που έδωσε το όνομά της στο νησί και απέκτησε ένα γιο, τον Κόρα, το γενάρχη ενός λαού που κατοικούσε στα πολύ αρχαία χρόνια στο Αιγαίο.

Πολύ πιο γνωστός είναι ο μύθος που διηγείται τον έρωτα του Δία για την Ευρώπη.

Αυτή ήταν κόρη του βασιλιά της Συρίας. Μια μέρα που έπαιζε με τις φίλες της στα λιβάδια και μάζευε λουλούδια, ο θεός την αντίκρισε και αμέσως τον χτύπησε ο έρωτας. Για να πλησιάσει την κοπέλα μεταμορφώθηκε σε ήμερο ταύρο. Αυτή άρχισε να χαϊδεύει το δυνατό ζώο και ανέβηκε στη ράχη του. Αμέσως, ο Δίας-ταύρος άρχισε να τρέχει με αστραπιαία ταχύτητα· η Ευρώπη έκλαιγε μα δεν μπορούσε να πηδήξει από τον ταύρο γιατί θα σκοτωνόταν. Ο μεταμορφωμένος θεός διέσχισε τη θάλασσα και έφτασε στην Κρήτη. Εκεί μέσα στη σπηλιά που γεννήθηκε, στο Δικταίο άντρο, έσμιξε με τη νεαρή
βασιλοπούλα. Καρποί αυτού του ζευγαρώματος ήταν ο Μίνωας και ο Ραδάμανθης.

"Η αρπαγή της Ευρώπης" του Antonio Carraci (1583-1618)

Ο Δίας, όπως είπαμε, ήταν ο κατεξοχήν θεός. Είχε κάτω από την επίβλεψή του ολόκληρο το σύμπαν. Προστάτευε τη φύση αλλά και διάφορες πτυχές της προσωπικής, κοινωνικής και πολιτικής ζωής
των ανθρώπων.

Επίσης, ο Δίας με την προσωνυμία Ξένιος ήταν προστάτης της φιλοξενίας, για την οποία και στις μέρες μας ακόμη φημίζονται οι Έλληνες. Ακόμη, προστάτευε τους ικέτες και τους φυγάδες (Ζευς Ικέσιος και Φύξιος). Επιπλέον, ήταν προστάτης του όρκου (Ζευς Όρκιος) και η οργή του ήταν τρομερή όταν κάποιος θεός ή θνητός τον παρέβαινε. Οι θνητοί πάντοτε στους όρκους τους επικαλούνταν ως πρώτο θεό τον Δία, ενώ οι θεοί ορκίζονταν στα ιερά ύδατα της Στύγας. Η παράβαση αυτού του όρκου ακόμη και για τους αθάνατους είχε φοβερές συνέπειες.

Για έναν ολόκληρο χρόνο έπεφταν σε νάρκη και για τα επόμενα εννιά δε συμμετείχαν στα συμβούλια και τα συμπόσια των θεών. Απόλυτη ήταν η εξουσία του στη φύση και στις καιρικές μεταβολές. Ήταν αυτός που έστελνε το ουράνιο φως και την καλοκαιρία (Ζευς Ουράνιος και Αίθριος). Επιπλέον, έστελνε τους ανέμους, τις βροχές, τα σύννεφα, το χιόνι, το χαλάζι, όπως επίσης και την αστραπή, τη βροντή και τον κεραυνό, τα δώρα των Κυκλώπων.

Συχνότατα τον λάτρευαν σε κορυφές βουνών όπου χτίζονταν ιερά και βωμοί γιατί πίστευαν ότι έτσι βρίσκονταν πιο κοντά στο θεό. Ο Δίας φανέρωνε τη θέλησή του μέσα από όνειρα μα και από χρησμούς. Υπήρχαν δυο φημισμένα μαντεία που ήταν αφιερωμένα σ' αυτόν. Το ένα ήταν το μαντείο της Δωδώνης στην Ήπειρο και το άλλο του Δία Άμμωνα στη Λιβύη.

Σημαντικότερο σύμβολο του Δία ήταν ο κεραυνός, το πιο πολύτιμο όπλο που διέθετε. Ακολουθεί το σκήπτρο, που κατέληγε σε αετό και ήταν το σύμβολο της εξουσίας του. Ακόμη, η αιγίδα ήταν το δέρμα της Αμάλθειας που τον έκανε αήττητο. Ιερό δέντρο του Δία ήταν η βελανιδιά. Πολύ συχνά εικονίζεται με δυο πιθάρια στο πλάι του που συμβόλιζαν τα καλά και τα κακά που μοίραζε στους ανθρώπους.

Αθηνά - Η θεά της σοφίας

H Αθηνά ήταν η θεά που συμβόλιζε τη σοφία. Οι Έλληνες, ο πρώτος λαός που κατέκτησε τη λογική σκέψη και διατύπωσε καθολικούς νόμους για τη λειτουργία του σύμπαντος, έπλασαν μια θεά που προσωποποιούσε την εξυπνάδα και τη φρόνηση. Άλλωστε, ακόμη και ο τρόπος γέννησης της θεάς ήταν τέτοιος που μαρτυρούσε τις ιδιότητές της. Η γαλανομάτα κόρη ξεπήδησε από το κεφάλι του παντοδύναμου και πάνσοφου Δία.

Η Αθηνά

Σύμφωνα μ' έναν άλλο μύθο που έλεγαν στην Κρήτη, η θεά γεννήθηκε στο νησί από ένα σύννεφο που χτύπησε ο Δίας με τον κεραυνό του. Άλλοτε πάλι έλεγαν πως ήταν κόρη του γίγαντα Πάλλαντα ή κόρη του Ποσειδώνα και της Τριτωνίδας. Πολλές φορές την ονόμαζαν Παλλάδα. Για το όνομα αυτό υπήρχε ο ακόλουθος μύθος.

Τα πρώτα χρόνια της ζωής της μεγάλωσε με μια κοπέλα που ονομαζόταν Παλλάδα. Είχαν γίνει πολύ αγαπημένες φίλες. Μάθαιναν μαζί την πολεμική τέχνη και έπαιζαν αρκετά βίαια παιχνίδια. Μια μέρα που μάλωσαν, η Παλλάδα ήταν έτοιμη να χτυπήσει την Αθηνά. Όμως ο Δίας που τα έβλεπε όλα, φοβήθηκε για τη μικρή του κόρη και την προστάτεψε με την αιγίδα του. Η κοπέλα τρόμαξε όταν είδε να προσγειώνεται μπροστά της η τρομερή ασπίδα. Η μικρή θεά εκμεταλλεύτηκε την ταραχή της και τη χτύπησε θανάσιμα. Όταν κατάλαβε πως η φιλενάδα της είχε πεθάνει, τότε ξέσπασε σε απαρηγόρητο κλάμα. Για να τιμήσει τη νεαρή της φίλη, δημιούργησε ένα άγαλμα που της έμοιαζε και το τοποθέτησε δίπλα στον πατέρα της. Το άγαλμα ήταν ξύλινο και ονομάστηκε Παλλάδιο. Κάποτε όμως ο Δίας το πέταξε από τον Όλυμπο και αυτό έπεσε στην Τροία τον καιρό που χτιζόταν η πόλη. Το άγαλμα αυτό προστάτευε από τότε την περιοχή. Επειδή είχε πέσει στο ναό της Αθηνάς, ονόμασαν τη θεά Αθηνά-Παλλάδα.

Η Αθηνά είναι το πιο αγαπημένο παιδί του Δία και πέρασε ολόκληρη τη ζωή της αφοσιωμένη στον πατέρα της που τον υπεραγαπούσε. Πολύτιμη ήταν η βοήθειά της στη Γιγαντομαχία όπου σκότωσε και έγδαρε τον Πάλλαντα και καταπλάκωσε τον Εγκέλαδο με τη Σικελία. Μόνο αυτή έμεινε πλάι στον Δία, όταν ο φοβερός Τυφώνας όρμησε στον Όλυμπο. Μονάχα μια φορά συμμετείχε στη συνωμοσία της Ήρας, του Ποσειδώνα και του Απόλλωνα εναντίον του πατέρα της. Μα και τότε ήταν η μόνη που δε γνώρισε την οργή του Δία και έτσι η σχέση αγάπης και στοργής συνεχίστηκε χωρίς άλλα προβλήματα. Η Αθηνά αγαπούσε τις πολεμικές και τις καλές τέχνες και ασχολούνταν διαρκώς μ' αυτές. Δεν είχε καθόλου ερωτικές περιπέτειες και συμβόλιζε την αιώνια παρθενία. Γι' αυτό άλλωστε οι Αθηναίοι ονόμασαν το ναό της θεάς πάνω στην Ακρόπολη, Παρθενώνα. Μόνο μια φορά λένε προσπάθησε να την ενοχλήσει ερωτικά ο Ήφαιστος, μα η θεά αντιστάθηκε παλικαρίσια. Από το σπέρμα του θεού που έπεσε στη γη γεννήθηκε ο Εριχθόνιος, ένας ονομαστός ήρωας της Αθήνας, που η θεά του συμπεριφερόταν σαν να ήταν γιος της. Άλλοι ισχυρίζονται πως ο Εριχθόνιος ήταν γιος της Γαίας που τον εμπιστεύτηκε στην Αθηνά να τον αναθρέψει. Λένε μάλιστα πως ο ήρωας καθιέρωσε τα Παναθήναια, τη σημαντικότερη γιορτή προς τιμή της Αθηνάς. Επίσης πίστευαν πως η θεά του δίδαξε να οδηγεί το τέθριππο, το άρμα δηλαδή που έσερναν τέσσερα άλογα. Πιο αγαπημένη της πόλη ήταν η Αθήνα, που πήρε και το όνομά της. Έλεγαν πως πρώτος έφτασε στην Αττική ο Ποσειδώνας. Αυτός χτύπησε με την τρίαινά του ένα βράχο της Ακρόπολης και αμέσως ανάβλυσε μια πηγή με αλμυρό νερό. Κατόπιν η Αθηνά, που διεκδικούσε κι αυτή την κυριαρχία και την προστασία του τόπου, φύτεψε μια ελιά. Τότε οι υπόλοιποι Ολύμπιοι μπήκαν κριτές στη διαμάχη των θεών και αποφάσισαν υπέρ της Αθηνάς.

Η πολεμική θεά στάθηκε στο πλευρό πολλών γνωστών ηρώων της αρχαιότητας. Ένας από τους προστατευόμενούς της ήταν ο Ηρακλής. Από την πρώτη στιγμή που τον αντίκρισε η Αθηνά, τότε που ο θνητός ακόμα ήρωας έτρεξε στο πλευρό του Δία για να αντιμετωπίσει τους Γίγαντες, τον συμπάθησε. Με τις πολύτιμες συμβουλές της κατόρθωσε να εξοντώσει τον
Αλκυονέα. Όμως και αργότερα, όταν ο Ευρυσθέας υπέβαλε τον
Ηρακλή στη δοκιμασία των δώδεκα άθλων, τον βοήθησε. Του
χάρισε τα κύμβαλα που ήταν έργο του θεϊκού τεχνίτη Ήφαιστου.
Χτυπώντάς τα ο ήρωας τρόμαξε τις Στυμφαλίδες όρνιθες που
πέταξαν από τις κρυμμένες φωλιές τους και έτσι τις σκότωσε με τα
βέλη του. Για να την ευχαριστήσει της αφιέρωσε τα χρυσά μήλa
των Εσπερίδων. Με τη βοήθεια της θεάς ο Περσέας κατάφερε να
εξοντώσει τη Γοργόνα. Αυτή ήταν ένα τέρας που αντί για μαλλιά
είχε φίδια και τα τρομερά της μάτια προκαλούσαν φριχτό
πανικό σ' όποιον τα αντίκριζε ή τον απολίθωναν. Ο ήρωας, όταν
πήγε ν' αντιμετωπίσει το φριχτό τέρας, είχε μαζί του τη γυαλιστερή
ασπίδα που του έδωσε η Αθηνά. Έτσι, ενώ είχε αλλού στραμμένο
το βλέμμα του, παρακολουθούσε τη Γοργόνα που καθρεφτιζόταν
πάνω στην ασπίδα και την αποκεφάλισε. Πρόσφερε το φοβερό
κεφάλι της, που ακόμη και κομμένο διατηρούσε τις ιδιότητές του,
στην Αθηνά. Η θεά τοποθέτησε το λεγόμενο "γοργώνειο" πάνω στην
αιγίδα που της είχε κάνει δώρο ο πατέρας της. Μάζεψε το αίμα
που πετάχτηκε από τις φλέβες του τέρατος και το έδωσε στον
Ασκληπιό, ο οποίος το χρησιμοποίησε σαν γιατρικό. Άλλοι πάλι
λένε πως έδωσε δυο σταγόνες αίματος στον Εριχθόνιο. Η μια
προκαλούσε το θάνατο και η άλλη είχε θεραπευτικές ιδιότητες.

Η πολεμική θεά είχε ενεργό δράση στον Τρωικό πόλεμο, όπου και προστάτευε την παράταξη των Ελλήνων κι αυτό γιατί ήταν εξοργισμένη από την κρίση του Πάρη για την ομορφότερη θεά. Αγαπημένοι της πολεμιστές ήταν ο Διομήδης, ο Αχιλλέας και ο Οδυσσέας. Στάθηκε στο πλάι τους σ' όλες τις δύσκολες στιγμές. Όταν μάλιστα υπήρχε μεγάλος κίνδυνος, κατέφευγε σε θαύματα για να τους σώσει. Βοήθησε τον πολυμήχανο Οδυσσέα τόσο κατά τη διάρκεια του πολέμου όσο και κατά το δεκάχρονο ταξίδι της επιστροφής του.

Η Αθηνά προστάτευε όλους γενικά τους τεχνίτες και τους βιοτέχνες. Η ίδια ήταν καταπληκτική υφάντρα.

Κάποτε η Αράχνη, μια κοπέλα από τη Λυδία, που είχε αποκτήσει μεγάλη φήμη στην τέχνη της υφαντικής, κάλεσε τη θεά σε διαγωνισμό. Αρχικά η θεά εμφανίστηκε στην κοπέλα μεταμορφωμένη σε γριά και τη συμβούλεψε να δείξει μετριοφροσύνη. Όμως η Αράχνη συνέχιζε να καυχιέται και η Αθηνά εκνευρισμένη πήρε την κανονική της μορφή και ο διαγωνισμός άρχισε. Η Παλλάδα παράστησε πάνω στο υφαντό της την καθημερινή ζωή των θεών και στις άκρες σκηνές που φανέρωναν την πανωλεθρία των θνητών, όταν δεν υπάκουαν τους αθάνατους. Η νεαρή Λυδή απεικόνισε στο ύφασμά της την ερωτική ζωή των θεών και ιδιαίτερα τις εξωσυζυγικές τους σχέσεις. Η Αθηνά δε βρήκε κανένα ψεγάδι στο έργο της Αράχνης όση ώρα κι αν το εξέταζε. Από το θυμό και τη ζήλια της τη μεταμόρφωσε στο ομώνυμο ζωύφιο που αδιάκοπα κλώθει και υφαίνει με την άκρη της κλωστής της.

Η Αθηνά - Παλλάδα συμβόλιζε μερικά από τα πιο σημαντικά ιδεώδη του αρχαιοελληνικού πνεύματος. Συνδύαζε τη δύναμη και τη γενναιότητα με τη σύνεση και την εξυπνάδα. Αγαπημένα της σύμβολα ήταν η αιγίδα, το δόρυ, η κουκουβάγια και η ελιά.

3. Αειφορία

α. Η βιοποικιλότητα του Ολύμπου

Η έρευνα των φυτών του Ολύμπου άρχισε πριν 150 χρόνια, όταν το 1836 Γάλλος βοτανολόγος Aucher-Eloy άρχισε να μελετά τα φυτά του Ολύμπου. Από τότε έχουν παρατηρηθεί 1700 είδη φυτών δηλαδή περίπου το 25% της Ελληνικής χλωρίδας.

Τα περισσότερα από αυτά που βρίσκονται σε χαμηλό υψόμετρο είναι τα συνηθισμένα μεσογειακά και κεντροευρωπαϊκά είδη. Το είδος Jankaea heldreichii, φυτικό λείψανο από την εποχή των παγετώνων, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους επιστήμονες. Στη γυμνή από δένδρα αλπική ζώνη υπάρχουν πάνω από 150 είδη φυτών. Από αυτά τα μισά βρίσκονται μόνο στη Βαλκανική χερσόνησο και τα 23 μόνο στον Όλυμπο και πουθενά αλλού.

Ενδημικά αγριολούλουδα στις ρεματιές του Ολύμπου

Η πανίδα του Ολύμπου, που δεν έχει μελετηθεί συστηματικά μέχρι σήμερα, περιλαμβάνει σημαντική ποικιλία ειδών. Έχουν καταγραφεί 32 είδη θηλαστικών, στα οποία περιλαμβάνονται το αγριοκάτσικο, το ζαρκάδι, το αγριογούρουνο, η αγριόγατα, το κουνάβι, η αλεπού, ο σκίουρος κ.ά. Έχουν εντοπιστεί επίσης 108 είδη πτηνών, πολλά από τα οποία, ιδιαίτερα αρπακτικά, είναι σπάνια και προστατεύονται αυστηρά από διεθνείς συμβάσεις.

Υπάρχουν ακόμα και τα συνηθισμένα ερπετά του ελληνικού χώρου (φίδια, χελώνες, σαύρες κ.ά.) και ορισμένα αμφίβια στα ρέματα και στις εποχιακές λίμνες, καθώς και μια μεγάλη ποικιλία εντόμων, κυρίως πεταλούδες, για τις οποίες ο Όλυμπος φημίζεται.

Στην αρχαιότητα υπήρχαν λιοντάρια (Παυσανίας), ενώ τουλάχιστον μέχρι τον 16ο αιώνα υπήρχαν αρκούδες (Βίος Αγίου Διονυσίου του Ανωτέρου).

Στον Όλυμπο, υπάρχουν τα Δάση ορεινών πεύκων, τα δάση φυλλοβόλων και τα λιβάδια. Στα Δάση ορεινών πεύκων σχεδόν η μισή επιφάνεια του Ολύμπου σκεπάζεται από δάση μαύρης πεύκης και ρόμπολου.
Τα κοντόχοντρα ρόμπολα είναι από τα πιο ανθεκτικά στο κρύο κωνοφόρα και φυτρώνουν ως τα 2600 μ. υψόμετρο.

Λίγα δάση από φυλλοβόλα δέντρα υπάρχουν στον Όλυμπο. Δάση οξιάς, με διάσπαρτα έλατα, κρύβονται στις σκιερές και υγρές πλευρές των χαραδρών. Στο υγρό και ανακατεμένο με κροκάλες έδαφος, οι συστάδες οξιάς συνοδεύονται από διάφορα είδη μικρών φυτών (αρκουδοπούρναρο, ίταμος, λαγομηλιά, φτέρες κ.ά.). Στις πιο χαμηλές χαράδρες φυτρώνει ποικιλία από φυλλοβόλα δέντρα (φτέρες, οστριά, γαύροι, μελιές, κ.ά.), λείψανα από την εποχή που το κλίμα ήταν πιο υγρό. Στους βόρειους πρόποδες του βουνού απομένουν κάποια από τα δρυοδάση που άλλοτε σκέπαζαν όλη την πεδινή Ελλάδα. Μια γραμμή από ιτιές ή πλάτανους σημαδεύει την κοίτη κάθε ρεματιάς.

Δάσος από πεύκη, μαύρη πεύκη και δρυ στο φαράγγι του Ενιπέα.

Οι δυτικές και νότιες πλαγιές του Ολύμπου μοιάζουν από μακριά γυμνές από βλάστηση, αλλά στην
πραγματικότητα σκεπάζονται από αραιούς θάμνους (τετραγκαθιές, πυξάρι, δάφνη κ.ά.). Η ανάπτυξη της
κτηνοτροφίας στις προσήλιες αυτές πλαγιές, όπου το χιόνι λιώνει γρήγορα, φαίνεται ότι εξαφάνισε τα δάση από φυλλοβόλες δρυς που υπήρχαν εδώ κατά τους
Νεολιθικούς χρόνους. Πυκνά πυξάρια φυτρώνουν και στα ανοίγματα του δάσους μαύρης πεύκης. Οι πρόποδες του βουνού σκεπάζονται από πυκνούς και ψηλούς θάμνους (δάφνη, φυλλίκι, αριά κ.ά.)

Στους πρόποδες του βουνού βρίσκουμε θαμνώνες, όπου ξεχωρίζουν το πουρνάρι με τα αγκαθωτά φύλλα, η αριά με τα φύλλα παρόμοια με της ελιάς και η
γλιστροκουμαριά με το σχισμένο κόκκινο φλοιό. Τα κόκκινα φθινοπωρινά φύλλα του κότινου (χρυσόξυλου) και τα ρόδινα ανοιξιάτικα λουλούδια της κουτσουπιάς δίνουν χρώμα στους ταπεινούς αυτούς θαμνώνες. Εκεί που ο Όλυμπος συναντάται με τα γειτονικά βουνά βρίσκουμε δάση πλατύφυλλης δρυός με φύλλα μεγάλα όσο μια ανθρώπινη παλάμη.

Στα δάση του Ολύμπου κυριαρχεί το μαυρόπευκο, που αναγνωρίζεται από τον λεπτό και ευθύγραμμο κορμό. Δίπλα στη Μονή Αγ. Διονυσίου μπορούμε να δούμε μερικούς ίταμους, που μοιάζουν με έλατα αλλά είναι εξαιρετικά δηλητηριώδεις και έχουν κόκκινους καρπούς. Κάτω από τις οξιές φυτρώνει το μοναχικό αρκουδοπούρναρο με τα κερωμένα, αγκαθωτά φύλλα. Στα ξέφωτα λάμπουν οι κατακόκκινοι καρποί της κρανιάς, ενώ οι σκίουροι σωριάζουν άδεια τσόφλια κάτω από τις φουντουκιές.

Ενδημικά φυτά κολλημένα στο βράχο

Στις αλπικές κορυφές επιβιώνουν πολλά είδη φυτών με βόρεια προέλευση, που απομονώθηκαν εδώ όταν το κλίμα έγινε θερμότερο και διακόπηκε η επικοινωνία με την κεντρική Ευρώπη. Ορισμένα από αυτά συνέχισαν μοναχικά τον εξελικτικό τους δρόμο και έγιναν ενδημικά του Ολύμπου.

Τα πιο πολλά από τα 26 ενδημικά είδη στον Όλυμπο φυτρώνουν αποκλειστικά στις σχισμές του βράχου και ανάμεσα στις πέτρες της σάρρας.
Η Achillea ambrosia φυτρώνει μόνο στις βραχώδεις κορυφές με υψόμετρο μεγαλύτερο από 2100μ., η Potentilla deorum και η Viola striis-notata κυριαρχούν στις σάρρες μεγάλου υψομέτρου, ενώ η γαλάζια καμπανούλα Campanula oreadum φυτρώνει σε βραχώδης ρεματιές στο δασο-όριο.

Η Jankaea Heldreichii, με το χαρακτηριστικό ρόδακα από ασημόχρωμα φύλλα που στολίζει τις σκιερές σχισμές των βράχων σε υψόμετρο
400-2400μ., είναι ένα ζωντανό απολίθωμα από το τεταρτογενές
και το μοναδικό ευρωπαικό μέλος μιας οικογένειας που ζει στα
τροπικά δάση.

Ενδημικά φυτά κολλημένα στους βράχους στην περιοχή του φαραγγιού του Ενιπέα.

Επιστημονικοί τίτλοι φυτών που βρίσκονται στον Όλυμπο:

Achillea ambrosiaca
Alyssum handelli
Asprerula muscosa
Aubrieta thessala
Campanula oreadum
Carum adamovicii
Cantaurea incompeta
Cantaurea Litochorea
Cantaurea transiens
Cerastrium theophrasti
Erysimum olympicum
Festuca olympica
Jankaea Heldreichii
Genista sakellariadis
Ligusticum olympicum
Melampyrum ciliatum
Poa thessala
Potentilla deorum
Rynchosinapis nivalis
Silene dionysii
Silene oligantha
Veronica thessalica
Viola striis-notata

β. Αειφορία και βιώσιμη διαχείριση

Η περιοχή του Ολύμπου ξεχωρίζει για το πλούσιο τοπίο της. Η σπάνια χλωρίδα και πανίδα και η πλούσια αισθητική αξία του τοπίου είναι αρκετά για να αναπτυχθεί και να ευδοκιμήσει το ανθρώπινο στοιχείο, αξιόλογοι πολιτισμοί και κοινωνικά και πολιτισμικά στοιχεία από την αρχαιότητα μέχρι της μέρες μας. Θεωρείται ότι ο Όμηρος αναφερόταν στον Όλυμπο όταν έγραφε:

"Γύρω στη σπηλιά φυτρώνουν, με θαυμαστή ωραιότητα, δένδρα και λεύκες και κυπαρίσσια, που μοσκοβολούν' και πάνω σε αυτά χτίζουν τις φωλιές τους τα πουλιά, οι κουκουβάγιες, οι αετοί και οι κουρούνες με τις μακριές γλώσσες, που κολυμπάνε στη θάλασσα. Η σπηλιά ήταν στο μπροστινό της μέρος στρωμένη με αμπέλια, φορτωμένα με όμορφα σταφύλια, ενώ από τη μια σειρά πηγές κυλούσε κρουσταλλένιο νερό και γύρω υπήρχε όμορφο λιβάδι, στρωμένο με μενεξέδες και πράσινο πετροσέλινο. Τέτοιο τοπίο ακόμα και ένας θεός θα το θαύμαζε"'.

Ο Όλυμπος έχει διάφορες ζώνες βλάστησης:

α. Ζώνη αείφυλλων και σκληρόφυλλων που βρίσκεται σε υψόμετρο 300-500 μέτρα.
β. Ζώνη δασών οξιάς και ελάτης που βρίσκεται σε υψόμετρο 600-1700 μέτρα
γ. Ζώνη ψυχρόβιων κωνοφόρων που αποτελείται από θάμνους, αγρωστώδη είδη και άλλα και βρίσκεται σε υψόμετρο 1700-2100 μέτρα.
δ. Ζώνη αλπική. Παρόλο που η ζώνη αυτή βρίσκεται σε υψόμετρο 2000 μέτρων, ευδοκιμούν στην περιοχή 150 είδη φυτών. Κατοικούν 32 θηλαστικά, 108 είδη πτηνών και μεγάλη ποικιλία ερπετών, εντόμων και οι φημισμένες πεταλούδες του Ολύμπου.

Ο Εθνικός Δρυμός του Ολύμπου

Το 1938 σύμφωνα με προεδρικό διάταγμα δημιουργείται ο πρώτος δρυμός του Ολύμπου με έκταση 40.600 στρέμματα.

Το 1986 συντάχθηκε από τη Διεύθυνση Δασών Πιερίας ο πιο σημαντικός νόμος "περί προστασίας του περιβάλλοντος" που ονομάστηκε Master Plan και με τον οποίο διευρύνονται τα σύνορα του Δρυμού. Σύμφωνα με το νέο νόμο, η νέα έκταση του Δρυμού είναι 174.200 στρέμματα από τα οποία 71.400 θεωρείται ο πυρήνας του Δρυμού.

Το 1996 με νέα πρόταση διευρύνεται ο Δρυμός σε 238.411 στρέμματα.

"Ο όρος "Εθνικός Δρυμός" αναφέρεται σε περιοχές που, σύμφωνα με τη διεθνή νομοθεσία, έχουν ιδιαίτερη οικολογική σημασία λόγω της σπανιότητας και της ποικιλομορφίας της χλωρίδας και της πανίδας τους, των γεωμορφολογικών σχηματισμών, του υπεδάφους, των νερών και της ατμόσφαιράς τους".

"Σκοπός του θεσμού των δρυμών είναι η διατήρηση των φυσικών χώρων όπου η φύση συνεχίζει ανενόχλητη τις οικολογικές διαδικασίες, και όπου δίνονται ευκαιρίες στο κοινό για αναψυχή και εκπαίδευση καθώς και τη διενέργεια επιστημονικών ερευνών σε ένα αδιατάραχο, ζωντανό και πλούσιο περιβάλλον".

Στην Ελλάδα έχουν ιδρυθεί και οριοθετηθεί, με ειδικό νόμο, δέκα "Εθνικοί Δρυμοί" συνολικής έκτασης 68.732 εκταρίων, από τα οποία 34.378 εκτάρια είναι οι πυρήνες τους. Οι ελληνικοί "Εθνικοί Δρυμοί" είναι οι εξής: Αίνος στην Κεφαλονιά, Βίκος-Αώος και Πίνδος στα Γιάννενα, Λευκά Όρη (φαράγγι Σαμάρειας) στην Κρήτη, Οίτη στη Φθιώτιδα, Όλυμπος στην Πιερία, Παρνασσός στην Φωκίδα και Βοιωτία, Πάρνηθα και Σούνιο στην Αττική, Πρέσπες στη Φλώρινα.

Τα δάση του Ολύμπου είναι πυκνά και συμπαγή. Βρίσκονται σε υψόμετρο 500 με 1800 μέτρα. Στις φωτογραφίες άποψη των δασών από δρύες και πεύκα στη διαδρομή του φαραγγιού του Ενιπέα.

Κίνδυνοι που απειλούν τον εθνικό δρυμό

Παρόλες τις προφυλάξεις και την προστασία του δρυμού, εξακολουθούν να υπάρχουν κίνδυνοι που απειλούν την χλωρίδα και την πανίδα:

Ένα σοβαρός παράγοντας καταστροφής των δασών του Ολύμπου είναι οι πυρκαγιές οι οποίες κατά χρονικά διαστήματα καταστρέφουν χιλιάδες στρέμματα αείφυλλων δασών και που οφείλονται κυρίως σε απροσεξία και εμπρησμό:

Το 1977 καταστράφηκαν από πυρκαγιά 2650 στρέμματα μαύρης πεύκης και ρόμπολου.

Το 1987 κάηκαν 6000 στρέμματα μαύρης πεύκης και ρόμπολου.

Το 1988 κάηκαν 4900 στρέμματα μαύρης πεύκης, ρόμπολου και οξιάς.

Από το 1993 μέχρι σήμερα έχουν γίνει και άλλες μικρότερες πυρκαγιές. Αυτό όμως δεν εμπόδισε τη φωτιά να καταστρέψει φωλιές χιλιάδων εντόμων, πτηνών, θηλαστικών και πολλά είδη φυτών.

Οι εκχερσώσεις στις μέρες μας είναι μεμονωμένα περιστατικά. Ωστόσο στο παρελθόν υπήρχαν έντονα περιστατικά για τη δημιουργία καλλιεργήσιμων εκτάσεων. Όμως χάρη στη δασική υπηρεσία οι εκχερσωμένες περιοχές αναδασώθηκαν.

Οι λαθροϋλοτομίες γίνονταν σε μεγάλη έκταση και με έντονο τρόπο. Σήμερα η απειλή αυτή έχει περιοριστεί εξαιτίας του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων της περιοχής και η ενασχόλησή τους με άλλες οικονομικές δραστηριότητες.

Προτάσεις για την προστασία του δρυμού

Ο εθνικός δρυμός του Ολύμπου είναι ένας ανεκτίμητος πλούτος για τη χώρα μας που θα πρέπει με κάθε τρόπο να προστατεύσουμε και να διατηρήσουμε.

Με βάση τη μελέτη και επίσκεψή μας στον εθνικό δρυμό προτείνουμε να δημιουργηθούν περισσότερες ομάδες πυροσβεστικής που θα φρουρούν σε 24ωρη βάση όλες τις περιοχές του δρυμού. Αυτό θα μπορούσε να γίνει και για όλους τους δρυμούς της Ελλάδας.

Επίσης είναι αναγκαίο να δημιουργηθούν ομάδες που θα φρουρούν τον δρυμό ειδικά τις μέρες γιορτών όταν όλα ο κόσμος βγαίνει στα δάση για να γιορτάσουν και δημιουργούν εστίες οι οποίες είναι επικίνδυνες για το δάσος.

Σε περιόδους κυνηγιού να προστατευτούν τα σπάνια είδη ζώων που κατοικούν στο δρυμό.

Να υπάρχει ομάδα που θα φυλάει το δρυμό από τις παράνομες υλοτομίες και όσους συλλαμβάνουν να τους διώκουν ποινικά

Η πολιτεία θα πρέπει να χρηματοδοτήσει όλα αυτά τα προγράμματα και ακόμα να χρηματοδοτήσει τη δημιουργία χώρων αναψυχής για όσους θέλουν να απολαύσουν τη φύση.

Στην επίσκεψή μας στον Όλυμπο παρατηρήσαμε την έλλειψη κάδων απορριμμάτων. Θα ήταν καλύτερα να τοποθετηθούν κάδοι στο δρυμό και στην περίμετρό του.

γ. Οικισμοί και δραστηριότητες στο Όλυμπο

Στην περιοχή του Ολύμπου οι χρήσεις γης είναι ποικίλες και χωρίζονται σε διάφορες ζώνες που η κάθε μια έχει τα δικά της χαρακτηριστικά. Έτσι υπάρχουν:

* Περιοχή αστικής δόμησης που αντιστοιχεί στους οικισμούς της περιοχής
* Βιομηχανική ή εμπορική ζώνη
* Δάση πλατύφυλλων είναι εκτάσεις που καλύπτονται κυρίως από δένδρα, θάμνους και χαμόδενδρα. Κυριαρχούν όμως τα πλατύφυλλα.
* Καλλιεργήσιμη γη
* Κωνοφόρα δάση
* Μικτά δάση
* Φυσικοί βοσκότοποι
* Θαμνώδεις εκτάσεις
* Παραλίες με τουριστική κυρίως δραστηριότητα
* Παραθαλάσσιους βάλτους όπου αναπτύσσονται σημαντικοί υγρότοποι

Σύμφωνα με στοιχεία της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας οι Δήμοι Ανατολικού Ολύμπου, Δίου και Λιτοχώρου καλύπτουν συνολική έκταση 495.000 στρεμμάτων με μεγαλύτερο το δημοτικό διαμέρισμα του Λιτοχώρου.

Όλυμπος-Πάνθεον. Πίνακας του Β. Ιθακήσιου (Φωτ. Από το βιβλίο του Απ. Γ. Τσακούμη "Β. Ιθακήσιος, ο ζωγράφος του Ολύμπου". Ο Βασίλης Ιθακήσιος έζησε σε μια σπηλιά τα καλοκαίρια από το 1928 έως το 1940, ζωγραφίζοντας πάνω από 500 πίνακες με διαφορετικές όψεις του Ολύμπου. Σήμερα είναι γνωστή ως "σπηλιά του Ιθακήσιου".

Το 23% της συνολικής έκτασης του νομού Πιερίας είναι καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Το 44% είναι δασοκάλυψη και
το 27,3% είναι βοσκοτόπια. Το υπόλοιπο της έκτασης της περιοχής καλύπτεται από νερά και οικισμούς. Υπάρχουν έντονες διαφορές όσον αφορά τη χρήση γης στους διάφορους οικισμούς. Οι διαφορές αυτές οφείλονται τόσο στις τοπογραφικές και γεωγραφικές διαφορές όσο και στις δραστηριότητες που αναπτύχθηκαν σε κάθε περιοχή. Η τουριστική ανάπτυξη παρουσιάστηκε κυρίως στα παράλια, με αποτέλεσμα να εγκαταλειφθούν οι
ορεινοί οικισμοί και να περιοριστεί η κτηνοτροφία και η γεωργία. Στο δήμο Δίου, ωστόσο, ο πρωτογενής
τομέας είναι ο σημαντικότερος παραγωγικός τομέας.

Σ' αυτή την παρουσίαση δεν είναι δυνατόν να αναφερθούμε σε όλους τους παραδοσιακούς οικισμούς του Ολύμπου. Ωστόσο μπορούμε να αναφέρουμε μερικούς οικισμούς του Ανατολικού Ολύμπου.

Η Παλιά Λεπτοκαριά, η Άνω Σκοτίνα, ο Παλαιός Παντελεήμονας και οι Παλιοί Πόροι στο Δήμο Ανατολικού Ολύμπου αποτελούν εξαιρετικά δείγματα ορεινών οικισμών. Βρίσκονται στον Όγκο του Ολύμπου μέσα σε ένα εξαιρετικό φυσικό περιβάλλον και αποτελούν ήδη πόλο έλξης πολλών επισκεπτών.

Επίσης, η Παλαιά Βροντού στο Δήμο Δίου, που κτίστηκε γύρω στα 1700, αποτελεί πόλο έλξης για τους κατοίκους της περιοχής. Το μόνο κτίσμα που σώζεται και διατηρείται έως σήμερα είναι ο ναός του Αγίου Νικολάου ενώ έχει διαμορφωθεί σε χώρο εκδηλώσεων ο περιβάλλον χώρος.
Ο Παλαιός Παντελεήμονας είναι ο πιο γνωστός αναπαλαιωμένος οικισμός στη Βόρεια Ελλάδα. Βρίσκεται 5 χιλιόμετρα βόρια από τον Νέο Παντελεήμονα και αποτελεί ένα σπάνιο δείγμα ανέπαφης Μακεδονίτικης αρχιτεκτονικής. Χρονολογείται από τον 17ο - 18ο αιώνα. Σήμερα έχει αλλάξει ριζικά η κοινωνική και οικονομική δραστηριότητα του οικισμού. Οι κάτοικοι κατέβηκαν στον Νέο Παντελεήμονα ενώ ο Παλιός Παντελεήμονας έχει εξελιχθεί σε ένα από τα πιο γνωστά τουριστικά θέρετρα της περιοχής. Ωστόσο η απόφαση για αναπαλαίωση του οικισμού δίνει τη δυνατότητα διατήρησης και εξέλιξης της πολιτισμικής κληρονομιάς της περιοχής.

Ο Παλαιός Παντελεήμονας και η ακτογραμμή της Πιερίας.

Ο οικισμός του Παλαιού Παντελεήμονα με τα παραδοσιακά καλντερίμια και τα παλιά πετρόκτιστα σπίτια.

Η Παλαιά Σκοτίνα είναι ορεινό χωριό στον Ανατολικό Όλυμπο, με μακεδονίτικη αρχιτεκτονική και εξαιρετική ομορφιά. Τα τελευταία χρόνια έχει αρχίσει επίσης να αναπαλαιώνεται.

Οι παραδοσιακοί οικισμοί της Παλαιάς Λεπτοκαριάς και των Παλαιών Πόρων έχουν πετρόκτιστα σπίτια που χρονολογούνται από τον 17ο και 18ο αιώνα. Και οι δύο αυτοί οικισμοί είναι ουσιαστικά εγκαταλειμμένοι από τους κατοίκους, αρχίζουν να αναπαλαιώνονται και έτσι αλλάζει και εδώ η οικονομική και κοινωνική δραστηριότητα από γεωργο-κτηνοτροφική σε οικο-τουριστική.

Το Λιτόχωρο είναι το κεφαλοχώρι της περιοχής. Ο παλιός οικισμός έχει ανακηρυχθεί διατηρητέος από το 1923, με μεσαιωνική μορφή και σπίτια κτισμένα με τη μακεδονίτικη αρχιτεκτονική. 35 σπίτια μέσα στον οικισμό έχουν χαρακτηριστεί διατηρητέα.

Τυροκόμος άλλων εποχών. Οι τσομπάνηδες που παλαιότερα πλημμύριζαν τις πλαγιές του Ολύμπου βόσκοντας τα κοπάδια τους σιγά-σιγά εξαφανίστηκαν από το βουνό. (φωτ. Σάτσι, από το βιβλίο "Όλυμπος κατοικία των θεών", εκδ. "Πιερική Αναπτυξιακή Α.Ε.")

Μέρος 2ο

Πήλιο - το βουνό των Κενταύρων

Ιστορία - Μυθολογία

Σύμφωνα με τους γεωλόγους, πριν από 140.000.000 χρόνια, όταν ο πλανήτης Γη είχε τη μορφή μιας "πανθαλάσσας", ανυψώθηκε μέσα από το νερό η Πελαγονική οροσειρά. Ήταν μια στενή ζώνη ξηράς, που άρχιζε από τη βόρειο Μακεδονία περνούσε από τον Όλυμπο, την Όσσα και το Πήλιο και κατέληγε στη βόρειο Εύβοια. Τα Ιμαλάϊα, οι Άλπεις, τα Πυρηναία και η οροσειρά της Πίνδου αναδύθηκαν μετά από 115.000.000 χρόνια.

Η ιστορία του Πηλίου είναι πλούσια και η λαϊκή μούσα από τα πανάρχαια χρόνια έπλασε παραδόσεις και θρύλους:

Ο Κένταυρος δαμάζεται από τον Έρωτα (γλυπτό στο Μουσείο Λούβρου - Παρίσι)

Οι πρώτοι κάτοικοι ήταν οι Κένταυροι, οι Λάπιθες και οι
Μάγνητες. Στην ψηλότερη κορυφή του Πηλίου ζούσε ο Κένταυρος Χείρωνας που τρέφονταν με σάρκες λιονταριών. Στη διάρκεια των γιγαντομαχιών, οι γίγαντες προσπάθησαν να αποσπάσουν το Πήλιο και να το τοποθετήσουν
πάνω από την Όσσα για να φθάσουν το ύψος του Ολύμπου και να εκθρονίσουν τους Ολύμπιους Θεούς. Στην κορυφή του έγιναν οι γάμοι του Πηλέα με τη Θέτιδα και με την ξυλεία του βουνού οι Αργονάυτες έφτιαξαν την περίφημη "Αργώ".

Το Πήλιο ήταν γνωστό κυρίως για την Ιατρική και τους Κενταύρους. Ο λόγος ανάπτυξης της ιατρικής
ήταν ο πλούτος των βοτάνων της περιοχής.

Στο Πήλιο φύτρωναν από την αρχαιότητα και εξακολουθούν να φυτρώνουν μέχρι και σήμερα
τα 3/5 των θεραπευτικών βοτάνων όλου του πλανήτη. Ίσως αυτό είναι μια ιδιαιτερότητα της φύσης που οφείλεται στην αρχαιότητα του βουνού.

Οι περίφημοι Κένταυροι ήταν πλάσματα μπλεγμένα ανάμεσα σε θρύλους και μύθους. Η μυθολογία λέει ότι ήταν πλάσματα με το κάτω μισό να ανήκει σε
άλογο, ενώ στη θέση του λαιμού του αλόγου υπήρχε ο κορμός ενός άνδρα από τη μέση και πάνω. Κενταυρίνες δεν αναφέρονται ούτε απεικονίζονται πουθενά.

Η ετοιμολογία της λέξης Κένταυρος είναι σύνθετη αποτελούμενη από τη λέξη "κεντώ" δηλαδή κεντρίζω, προκαλώ πόνο και τη λέξη "ταύρος" το αρσενικό βόδι.

Λίγα χιλιόμετρα δυτικά από το Βόλο βρίσκεται το Σέσκλο που είναι ο αραιότερος οργανωμένος οικισμός στην Ευρώπη. Τείχη, σπίτια, τάφοι και πολλά ευρήματα ανάγονται στον 7000 χρόνια π.Χ., ενώ πιο κοντά στο Βόλο βρίσκεται το Διμήνι που ανάγεται στον 5ο αιώνα π.Χ. Δίπλα στο Διμήνι ανακαλύφθηκε η αρχαία Ιωλκός από όπου ξεκίνησε ο Ιάσονας με την Αργώ τον 13ο αιώνα και με πλήρωμα 50 αργοναύτες για να φέρουν από την Κολχίδα το χρυσόμαλλο δέρας, σύμβολο πλούτου και ευημερίας.

Το 290 π.Χ. ο βασιλιάς της Μακεδονίας Δημήτριος έκτισε τη Δημητριάδα, πόλη που περιελάμβανε την Ιωλκό και τις Παγασές και που έγινε το κέντρο της κοινοπολιτείας των Μαγνητών.

Στους Βυζαντινούς χρόνους δεν καταγράφηκαν σπουδαία πολιτικά γεγονότα. Στο εσωτερικό του Παγασητικού κόλπου υπήρχε η πόλη Δημητριάς και τον 13ο αιώνα δημιουργήθηκαν τα Λεχώνια. Ανατολικά δημιουργήθηκε η πόλη Ζαγορά και στην τελευταία περίοδο της βυζαντινής εποχής αναφέρεται και ο Λαύκος. Ολόκληρη η Θεσσαλία γνώρισε τις επιδρομές των ξένων λαών όπως τους Γότθους, τους Σλάβους, και τον 10ο αιώνα τους Βλάχους.

Από το 1423 η περιοχή γνώρισε την τουρκική κατοχή. Από τότε άρχισε η ίδρυση και εξέλιξη των σημερινών χωριών του Πηλίου. Στους χάρτες της μεσαιωνικής εποχής υπάρχουν σημειωμένα μοναστήρια. Τα μοναστήρια αυτά υπήρξαν οι οικιστικοί πυρήνες των σημαντικότερων χωριών και εξασφάλιζαν σχετική προστασία συγκεντρώνοντας τους φυγάδες από την υπόλοιπη Θεσσαλία.

Πηλιορείτικο σπίτι στις Μηλιές

Σιγά-σιγά άρχισαν να κτίζονται τα χαρακτηριστικά πηλιορείτικα σπίτια γύρω από κάθε μοναστήρι. Στην αρχή του 17ου αιώνα δημιουργήθηκαν ήδη πολλοί οικισμοί που εξελίχθηκαν στα σημερινά 24 χωριά του Πηλίου. Απέκτησαν ειδικά προνόμια από τους Τούρκους και τον 18ο και 19ο αιώνα ανέπτυξαν μια σημαντική οικονομική και πολιτιστική δραστηριότητα.

Στην Επανάσταση του 1821 πρωτοστάτησε ο Άνθιμος Γαζής, ιερωμένος και λόγιος από τις Μηλιές. Η επανάσταση όμως δεν προχώρησε γιατί δεν το επέτρεψαν οι κομιτατζήδες της περιοχής, με αποτέλεσμα όλες οι προσπάθειες να πνιγούν στο
αίμα εν τη γενέσει τους.

Το 1878 μετά από μάχες και την μεσολάβηση των Άγγλων έγινε το Συνέδριο του Βερολίνου, οπότε η Θεσσαλία και τμήμα της Ηπείρου απελευθερώθηκαν από τους Τούρκους και η προσάρτηση έγινε τον Αύγουστο του 1881.

Οι επικοινωνία στο Πήλιο γίνονταν μέσω των περίφημων μονοπατιών (καλντερίμια) του Πηλίου, ενώ αργότερα προστέθηκε το τραινάκι που συνέδεε τον Βόλο με τις Μηλιές στη νοτιοδυτική πλευρά.

"'Η βάπτιση" μια από τις πιο όμορφες πηλιορείτικες βρύσες στις Μηλιές.

Φύση, Βλάστηση, Αειφορία στο Πήλιο

Στο Πήλιο ευδοκιμούν σήμερα περισσότερα από 1000 είδη φυτών ήμερης και άγριας βλάστησης. Μερικά από αυτά είναι ενδημικά, ενώ τα περισσότερα τα συναντάμε σε όλα σχεδόν τα βουνά της Ελλάδας.

Οι οξιές, οι βελανιδιές, οι λεύκες και τα έλατα κυριαρχούν στα μεγάλα υψόμετρα ενώ τα πεύκα και τα πλατάνια σε χαμηλότερα υψόμετρα. Στη νότια πλευρά του Πηλίου επικρατούν οι αιωνόβιες ελιές, ενώ στη βορειοδυτική περιοχή συναντάμε καστανιές και μηλιές.

Μέσα σ' αυτό τον πλούτο πρασίνου ευδοκιμούν οι δαμασκηνιές, αχλαδιές, καρυδιές, κερασιές, και βυσσινιές, κυδωνιές, ροδιές, ροδακινιές, συκιές, λεμονιές, και πορτοκαλιές, βερικοκιές, αμπέλια. Δε λείπουν οι μπαξέδες, τα θερμοκήπια, φυτά και μεγάλη ποικιλία από λουλούδια διαφόρων εποχών (ορτανσίες, καμέλιες, γαρδένιες, τριανταφυλλιές, αζαλέες κ.ά.).

Νερά, βράχια και ανάμεσά τους ποικίλη βλάστηση	Κουτσουπιά ανάμεσα στις ελιές, λίγο πιο έξω από τις Μηλιές στο Πήλιο

Τέλος, θα πρέπει να αναφέρουμε ότι το Πήλιο ήταν πάντα ο παράδεισος του βοτανολόγου, φαρμακολόγου και γιατρού χάρις στις εκατοντάδες αυτοφυών φυτών και βοτάνων φαρμακευτικής και θεραπευτικής αξίας.

Στο Πήλιο ζουν πολλά είδη ήμερων και άγριων θηλαστικών (ασβός, αγριοκούνελο, κουνέλι, σκίουρος, αγριοκάτσικο, αγριογούρουνο, αλεπού κ.ά.). Πολλά είδη πτηνών (φιδαετός, σταυραετός, χρυσαετός, μαυροπετρίτης, αηδόνι, τσαλαπετεινός σουσουράδα, χελιδόνι κ.ά.) και μια μεγάλη
ποικιλία από ερπετά.

Τέλος στη θαλάσσια περιοχή ζουν τα ζωνοδέλφινα, τα δελφίνια, η φώκια μονάχους-μονάχους και η χελώνα
καρέττα-καρέττα.

Όλος αυτός ο πλούτος του Πηλίου μαζί με τους διατηρητέους παραδοσιακούς οικισμούς αποτελούν ένα φυσικό, βιοτικό και οικιστικό οικοσύστημα άριστα δεμένο και αλληλοεπηρεαζόμενο. Η αρχική του μορφή έχει αλλάξει, όπως έχουν αλλάξει και οι κοινωνικές και οικονομικές δομές. Ωστόσο, διατηρεί το φυσικό περιβάλλον σε συνδυασμό με το τεχνητό περιβάλλον. Ο συνδυασμός αυτός είναι αναγκαίο να ενθαρρυνθεί και να διατηρηθεί ώστε και οι μελλοντικές γενιές να απολαμβάνουν τα επιτεύγματα της φύσης αλλά και τα επιτεύγματα της τεχνολογίας και της αειφορικής διαχείρισης.

Τα Καλά Νερά όπως φαίνονται από τις γραμμές του παραδοσιακού τραίνου του Πηλίου. Μια περιοχή πνιγμένη στα ελαιόδενδρα και τα ανοιξιάτικα αγριολούλουδα και τα βότανα του Πηλίου.

Οι Μηλιές Πηλίου

Μέρος 3ο

Δραστηριότητες στη διάρκεια του προγράμματος

Στη διάρκεια αυτού του προγράμματος πραγματοποιήθηκαν τρεις διαφορετικές δράσεις που ήταν συνδεδεμένες μεταξύ τους ενώ ταυτόχρονα η μια συμπλήρωνε την άλλη:

α. Ημερίδα ενημέρωσης

Στην ημερίδα αυτή συμμετείχαν:

* το Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων Υγροτόπων με θέμα: "Οι προστατευόμενες περιοχές της Ελλάδας και ο ρόλος τους στην ανάπτυξη της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης"

* Η διεύθυνση Δασών Πιερίας με θέμα: "Από την αχλή του μύθου στα σύγχρονα προγράμματα προστασίας και ανάδειξης του εθνικού δρυμού του Ολύμπου"

* Το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης - Τμήμα Αρχαιολογίας με θέμα: "Ιστορικό και αρχαιολογικό υπόβαθρο ης περιοχής" και "Οι ανασκαφές στο Δίον και Νέα τεχνολογία".

Στη διάρκεια της ημερίδας αλλά και της συζήτησης που ακολούθησε διευκρινίσαμε τις απορίες μας και διαπιστώσαμε την σημαντικότητα του ορεινού όγκου του Ολύμπου αλλά πολύ περισσότερο την αειφορική διαχείριση του δρυμού.

Μάθαμε ότι στον 19ο αιώνα γίνεται η πρώτη νομοθετική ρύθμιση για προστατευόμενες περιοχές ενώ το 1909 στη Γαλλία υπογράφεται η νομοθετική πράξη για τις προστατευόμενες περιοχές και ακολουθεί η Ρωσία και άλλες χώρες. Στην Ελλάδα, η πρώτη νομοθετική πράξη υπογράφεται το 1937 για περιοχές που έχουν ιδιαιτερότητες όσον αφορά τα φυτά και την ποικιλότητά τους.

Στη δεκαετία του 1980 δίνεται έμφαση στην προστασία του περιβάλλοντος σε συνάρτηση με την ύπαρξη του ανθρώπου. Γίνεται δηλαδή ένας συνδυασμός ανάμεσα στο φυσικό και το ανθρωπογενές περιβάλλον, ενώ το 1986 εγκρίνεται ο νόμος - πλαίσιο για την προστασία του περιβάλλοντος. Σήμερα στην Ελλάδα έχουμε περίπου 1000 προστατευόμενες περιοχές διαφόρων κατηγοριών (εθνικοί δρυμοί, υγρότοποι, μνημεία της φύσης, θαλάσσιες περιοχές κ.ά.).

Οι Ευρωπαϊκές οδηγίες αποτελούν νόμους του κάθε κράτους για προστατευόμενες περιοχές διεθνούς σημασίας. Οι υγρότοποι υπάγονται στη Συνθήκη Ramsar, ενώ οι ορεινοί όγκοι με φυσικό κάλος αποτελούν του εθνικούς δρυμούς ή τα εθνικά πάρκα.

Υπάρχουν περίπου 25 διαφορετικοί τύποι προστατευόμενων περιοχών και είναι σημαντικό να επισημάνουμε ότι οι περιοχές αυτές αποτελούν μοχλό κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης.

Ο εθνικός δρυμός του Ολύμπου είναι από τους πιο σημαντικούς παγκοσμίως όχι μόνο γιατί έχει ενδιαφέρον από την άποψη του φυσικού κάλους αλλά γιατί συνδέεται με την ιστορία χιλιάδων ετών, με την ανάπτυξη του πολιτισμού και τη μυθολογία η οποία επηρέασε και διαπαιδαγώγησε πολλές γενιές.

Οι ανασκαφές στο Δίον ξεκίνησαν το 1928 από τον αρχαιολόγο Σωτηριάδη. Η σημαντικότερη ανακάλυψη ήταν ένας μακεδονικός τάφος του τέλους του 4ου αιώνα π.Χ. με δωρική πρόσοψη, ιωνικό προθάλαμο και ευρύχωρο προθάλαμο. Εντοπίστηκε μια από τις παλαιότερες χριστιανικές βασιλικές μέσα στη πόλη του Δίου.

Το 1973 άρχισε μια νέα περίοδος ανασκαφών από τον αρχαιολόγο Δημ Παντερμαλή για την αναζήτηση των ιερών χώρων, του αστικού κέντρου και του νεκροταφείου στους πρόποδες του Ολύμπου. Οι σύγχρονες τεχνολογίες δίνουν τη δυνατότητα ψηφιακής ανάλυσης και τρισδιάστατης παρουσίασης των ανασκαφικών ευρημάτων.

β. Η εξόρμηση στο Δίον και τον Παλαιό Παντελεήμονα

Το Δίον είναι μια περιοχή στους πρόποδες του Ολύμπου. Σήμερα είναι γνωστή σε όλο τον κόσμο γιατί οι αρχαιολόγοι έφεραν στο φως μια σπουδαία μακεδονική πόλη. Οι αρχαίοι βασιλείς της Μακεδονίας είχαν διαλέξει το Δίον για θερινή τους κατοικία.

Τραγουδώντας ο Ησίοδος γύρω στο 700 π.Χ. το θεϊκό έρωτα του Δία για τη Θυία, την κόρη του Δευκαλίωνα, λέει ότι έμεινε έγκυος και γέννησε δύο παιδιά, τον Μάγνητα και τον Μακεδόνα, που έζησαν στην Πιερία γύρω από τον Όλυμπο.

Η πόλη του Δίου αναφέρεται για πρώτη φορά στην περιγραφή της πορείας του Σπαρτιάτη στρατηγού Βρασίδα από τη Θεσσαλία στη Μακεδονία.

Προς το τέλος του 5ου αιώνα π.Χ., σύμφωνα με τον ίδιο συγγραφέα, ανέβηκε στο θρόνο ο Αρχέλαος που αναδιοργάνωσε το κράτος, ενίσχυσε την κεντρική εξουσία, έκανε δρόμους και οχυρά και εκσυγχρόνισε το στρατό.

Στο Δίον, κατά τον Διόδωρο και άλλους συγγραφείς, ο ίδιος ο βασιλιάς οργάνωνε προς τιμή του Διός και των Μουσών που λατρεύονταν εκεί, αθλητικούς αγώνες και θεατρικές παραστάσεις που διαρκούσαν εννέα ημέρες.

Ο Φίλιππος και ο Αλέξανδρος συνήθιζαν να πανηγυρίζουν τις νίκες τους στο Δίον με θυσίες για τον Δία και τις Μούσες. Επίσης στο χώρο του Δίου ξεκίνησε την εκστρατεία του για τα βάθη της Ασίας ο Αλέξανδρος.

Στο Δίον, μετά τις μέχρι τώρα ανασκαφές, είδαμε τα ιερά της Δήμητρας και της Ίσιδας, την έπαυλη του Διόνυσου και το Ασκληπείο, την κεντρική οδό με τα τότε καταστήματα, το νεκροταφείο και το τείχος της πόλης, το ελληνιστικό και ρωμαϊκό θέατρο, τις ρωμαϊκές θέρμες (λουτρά), το ωδείο, καθώς και μια παλαιοχριστιανική βασιλική έξω από τα τείχη.

Ο Παλαιός Παντελεήμονας βρίσκεται στον Ανατολικό Όλυμπο λίγα χιλιόμετρα βόρεια από τον Νέο Παντελεήμονα όπου εγκαταστάθηκαν οι κάτοικοι του Παλαιού Παντελεήμονα εξαιτίας των κοινωνικών και οικονομικών αλλαγών που συνέβησαν στην περιοχή. Είναι ένας από τους πιο γνωστούς οικισμούς του Ανατολικού Ολύμπου. Στο παρελθόν οι κάτοικοι ασχολούνταν με την κτηνοτροφία και την υλοτομία.

Σήμερα ο οικισμός έχει αναπτυχθεί τουριστικά. Ωστόσο, ο οικισμός θεωρείται διατηρητέος και έτσι είχαμε τη δυνατότητα να δούμε τη μακεδονίτικη αρχιτεκτονική των σπιτιών καθώς και την οικιστική ανάπτυξη ενός ορεινού χωριού του Ολύμπου.

γ. Η τριήμερη περιπέτεια

Στο τριήμερο πρόγραμμα που οργανώσαμε συμπεριλαμβάνονταν:

* η κατάβαση του Ενιπέα στον Όλυμπο με στόχο να δούμε από κοντά και να βιώσουμε το φυσικό κάλος της περιοχής, τη βιοποικιλότητα της κοιλάδας, τη διαφορά της βλάστησης από ένα ψηλότερο σημείο του Ολύμπου σε ένα χαμηλότερου υψόμετρου. Η πορεία ήταν κουραστική αλλά ταυτόχρονα απολαυστική. Η στάση στην σκήτη του Διονύσου, οι καταρράκτες που διαμορφώνονταν στα διάφορα επίπεδα της χαράδρας του Ενιπέα, η ποικίλη βλάστηση, οι πεταλούδες του Ολύμπου και οι άπειρες σαύρες που συναντήσαμε, τα κελαηδίσματα των πουλιών και ο γάργαρος ήχος του ποταμού ενισχύονταν από το πολύ καλά διαμορφωμένο μονοπάτι και από τις καλοφτιαγμένες και γραφικές γέφυρες.

* η επίσκεψη στις Μηλιές και η πορεία από τις Μηλιές στην Άνω Γατζέα με στόχο να γνωρίσουμε ένα παραδοσιακό χωριό του Πηλίου με τα χαρακτηριστικά πηλιορείτικα σπίτια, τα καλντερίμια, την πηλιορείτικη πολιτιστική κληρονομιά. Εντυπωσιαστήκαμε από την εκκλησία των Ταξιαρχών, την κεντρική πλατεία με τον χαρακτηριστικό πλάτανο, τα καλοφτιαγμένα καλντερίμια, τις πηλιορείτικες βρύσες. Ένα άλλο εντυπωσιακό στοιχείο ήταν η ύπαρξη του τραίνου που συνδέει τον Βόλο με τις Μηλιές αλλά και ο περίεργος τρόπος με τον οποίο το τραινάκι επιστρέφει στο Βόλο. Η πορεία από τον σταθμό του τραίνου στην Άνω Γατζέα ήταν τελείως διαφορετικά από αυτή στον Ενιπέα, αλλά εντυπωσιακή γιατί περπατούσαμε παράλληλα με τις ράγες του τραίνου ενώ ταυτόχρονα απολαύσαμε την πληθωρική φύση, τη βιοποικιλότητα, τα γάργαρα νερά και την εκπληκτική θέα προς τον Παγασητικό Κόλπο.

* η περιπλάνησή μας στη Μακρυνίτσα, όπου σε συνεργασία με το ΚΠΕ Μακρυνίτσας περπατήσαμε στα καλντερίμια, επισκεφτήκαμε το λαογραφικό μουσείο για να δούμε από κοντά το εσωτερικό ενός πηλιορείτικου σπιτιού και τον τρόπο ζωής των κατοίκων του παρελθόντος. Η Μακρυνίτσα θεωρείται το μπαλκόνι του Πηλίου γιατί από τη κεντρική πλατεία μπορεί κανείς να απολαύσει τη θαυμάσια θέα προς το Βόλο και ολόκληρο τον Παγασητικό κόλπο.

* η επίσκεψη στο εθνικό μουσείο του Βόλου με στόχο να γνωρίσουμε την ιστορία του τόπου από την αρχαία εποχή και κυρίως τη νεολιθική εποχή που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της περιοχής.

"Η τριήμερη περιπέτειά μας ήταν μια αξέχαστη εμπειρία. Κουραστική αλλά απολαυστική. Στη διάρκειά της μάθαμε να προσαρμοζόμαστε σε ένα διαφορετικό τρόπο ζωής, μάθαμε και ζήσαμε από κοντά αρκετά καινούρια πράγματα για τους ορεινούς όγκους, γνωρίσαμε ένα μέρος της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, είδαμε από κοντά της σχέση τουριστικής ανάπτυξης και παράδοσης, νοιώσαμε πραγματικά πολύ κοντά στη φύση."

Αποσπάσματα από τις παρατηρήσεις των
συμμετεχόντων στη τριήμερη εξόρμηση
στο πλαίσιο της αξιολόγησης.

Φωτογραφικό υλικό από τις δραστηριότητες του προγράμματος

Στην ενημερωτική ημερίδα

Στον αρχαιολογικό χώρο και το μουσείο του Δίου

Η εμπειρία στη διάρκεια της πορείας στο φαράγγι του Ενιπέα στον Όλυμπο.

Στον παραδοσιακό οικισμό του Ολύμπου, τον Παλαιό Παντελεήμονα.

Η πορεία στις ράγες του παραδοσιακού τραίνου από τις Μηλιές στην Άνω Γατζέα.

Τα συμπεράσματα και η αξιολόγηση του προγράμματος στον ξενώνα της Μακρυνίτσας στο Πήλιο.

Άρθρο για το Ευρωπαϊκό Δίκτυο "Νέοι Δημοσιογράφοι για το Περιβάλλον"

THE MOUNT OLYMPUS - GREECE

Mountains are considered sacred by many people. To some, they are the home of gods or spirits. Other people value mountains as places of inspiration or rest.

Mythology - History

Mount Olympus is the highest mountain in Greece. It is located near the east coast, where it gazes out to the Aegean Sea. It is a massive bulk, rising in rugged precipices to a broad snow-covered summit.

According to the Greek mythology, Olympus was the home of the Olympian gods. Homer was among the early poets who described the summit as a place with wondrous palaces, where gods spent their days being entertained by the Muses.

There are several peaks in Greece, Turkey and Cyprus that bear the name Olympos. The most favoured mythological choice is the tallest mountain range in Greece, the Olympos massif, 100 kilometers southwest of the city of Thessaloniki in northern Greece.

Sculpture of Dias

The excavation at the ancient city of Dion which started in 1928 and is continued at present by the University of Thessaloniki brought to light this fortified city that was inhabited continuously from the ancient Classical period to Early Christian times. Buildings of various periods have been discovered in a series of different levels. Private residences, public buildings, shops, and a large number of workshops are erected in building blocks defined by the streets. On the south edge of the ancient city are the public baths (thermae), an imposing complex covering an
area of over 4,000 square metres and dating from about 200 A.D. (Zeus).

The temples of Goddess Isida

In the east sector has been discovered the villa of Dionysos, which takes its name from the large mosaic depicting the
god that covers the floor of the banqueting room. Among the gods who were worshipped at Dion, the most important was Olympian Zeus, after whom the city was named (the genitive of "Zeus" is Dios). The sanctuaries of the gods, two theatres
(one Greek and one Roman) and the stadium have been discovered outside the city walls.

During Early Christian times the city contracted and the central area was occupied by an Early Christian Basilica dating from the late 4th century A.D. Dion appears to have been abandoned during the 5th century A.D. as a result of natural disasters (earthquakes, floods). Its inhabitants moved to safer areas in the foothills of Mount Olympos.

During the Byzantine times Olympus was inhabited by Bulgarians and Serbs who faced the area as a safe and economically productive shelter.
The history of Olympus continued being turbulent even under the Turkish occupation. The mountain was used as a hiding place for the famous 'armatol' fighting the 'yoke of the tyrant'.

During the German invasion in 1941, Olympus was a strategic post. The Greek army along with Australian and New Zealand units fought important battles. Later in the Greek resistance rebel found a nestling place there.

The National Park of Olympus

Olympus is a relatively newly formed mountain. Its age is not more than 200.000.000 years old. It is rather small mountain with roundish shape. The climate favours the emergence of many brooks, small seasonable lakes and a small river named Enipeas whose springs are in Prionia and its estuary in the Aegean Sea.

Flora in the gullies

Olympus was declared as a National Park in 1938. About 50 years
ago a special regime was enforced to protect this unique part of our
country. The aim was the preservation of the national environment,
the flora and fauna and the natural landscapes as well as the cultural
value of the area. Today the preserved area is extended to 238.411 acres.

The plant research on Olympus started about 150 years ago. More than 1700 kinds of plants have been recorded up to now, that is 25% of the Greek flora.

Vegetation differs because of the slopes being at different altitudes and facing different directions. Furthermore, the short distance from the sea, only 20 klm., and the great difference in altitude from the sea level contributes to the creation of various types of vegetation with many peculiarities.

Enipeas river and ravine

There are four different vegetation zones without clear boundaries between them.

In the Mediterranean zone (altitude 300 to 500 m.) we find the most common kinds of holm oak (Quersus ilex), the kermes oak, the Greek strawberry
tree, the prickly tree etc. and a lot of wild indigenous flowers and plants.

From 600m to 1700m we have the second zone where the main type of vegetation is the black pine that forms massive clumps. In smaller groups appear firs, few elm trees and a significant selection of mossy plants.

Over the altitude of 1400m there are coniferous, that can survive in cold climates, shrubs and grass plants while the flora includes many endemic kinds of the Balkans.

At the altitude of 2500m and up to the highest peak a mosaic of alpine ecosystem replaces the coniferous zone. In the meadows on the rocks and the steep slopes grow some of the most beautiful wild flowers. There have been recorded 150 different flowers and plants 26 of them are endemic.

Wood of oak trees

The fauna hasn't been studied systematically yet. There are over 32 kinds of mammals that have been recorded. The wild goat, the deer, the wild boar, the wild cat, the fox, the ferret, the squirrel etc. There have been spotted
108 kinds of birds. Many of these, especially the birds of prey, are rare and strictly protected under international
agreement.

There are also the usual reptiles of the Greek region (snakes, lizards etc.) and some amphibians in the seasonal lakes and the gullies. Olympus is famous for the big variety of insects and especially butterflies.

Wild flowers in the rocks

It is believed that lions existed in ancient times (Pafsanias) and we know that up to the 16th century bears roamed about the mountain.

Which are the dangers which threaten the National Park

Although the Park is strictly protected, there are still dangers which threaten the flora and fauna. The most serious factor of destruction is the fires. In 1977, were destroyed 2650 acres, while in 1987, 6000 acres were burned destroying black pines and robola coniferous.

Another danger is the clearing of land done by native people who desire to cultivate the land. In the recent years this phenomenon has been diminished due to the strict protection of the area.

Stealthy lumbering is another danger which also in the past was done in a great extend. In the recent years this threat has been limited because people in the area have changed occupations and economic activities.

What can be done

It is well known that the National Park of Olympus is a valuable heritage for our country. After our visit to the area and the discussion with the responsible people we came to the following proposals:
- The area should be protected from fires 24 hours a day. Firemen should be ready any time with the help of people, helicopters, special vans ect.
- Special groups should guard and protect the area especially during festivals and days off when a lot of people visit certain areas.
- Aslo, special groups should protect the area from stealthy lumbering and those caught should be strictly punished.
- The local administrative should put special waste bins in the areas which are visited by many people

- There should be special care, information and protection during hunting periods. We dare say the diminishing of the hunting period.
- The State should sponsor special projects for the protection of the area.

Our experience

Our visit to the archeological site of Dion gave us a historic dimension from ancient times up to now, while the visit to the traditional village of Paleos Panteleimon revealed the modern reality from the beginning of the 20th century up to our days. But the four-hour walking through the Enipeas ravine was a life experience.

Resting at the top

Αξιολόγηση του προγράμματος

Εκτιμήσεις

Στο τέλος του προγράμματος συναντήθηκε η ομάδα για την αξιολόγηση του προγράμματος με βάση το παραπάνω ερωτηματολόγιο όσον αφορά την τριήμερη εξόρμηση στον Όλυμπο και το Πήλιο.

Από τη συζήτηση που έγινε φάνηκε ότι:

1. Ορισμένες υπο-ομάδες δουλέψαμε με συνέπεια, συνοχή και σύμπνοια. Άλλες υπο-ομάδες δεν καταφέραμε να συμπλεύσουμε απόλυτα και σ'αυτό συνέβαλε η έλλειψη χρόνου μετά το σχολικό ωράριο.

2. Όλοι οι μαθητές που συμμετείχαν στο πρόγραμμα απόλαυσαν τις επισκέψεις στους χώρους ενδιαφέροντος, δεν είχαν όμως την ευκαιρία και τον απαραίτητο χρόνο να συνομιλήσουν με πολλούς τοπικούς παράγοντες. Η κάθε μια επίσκεψη είχε τα δικά της χαρακτηριστικά και το δικό της ενδιαφέρον. Η επίσκεψη στο Δίον έδωσε μια ιστορική διάσταση από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Η Επίσκεψη στον Παλαιό Παντελεήμονα αποκάλυψε την σύγχρονη πραγματικότητα από τις αρχές του 20ου αιώνα μέχρι σήμερα. Στην τριήμερη εξόρμηση στον Όλυμπο και το Πήλιο υπήρξε η ευκαιρία της βιωματικής εμπειρίας με τις δύο πορείες, στην κατάβαση του Ενιπέα στον Όλυμπο και στις ράγες του τρένου από τις Μηλιές στην Άνω Γατζέα στο Πήλιο.

3. Οι περισσότεροι μαθητές προτίμησαν την παρουσίαση στον σχολικό χώρο. Παρόλα αυτά δεν αρνούνται την παρουσίαση σε δημόσιο χώρο. Προτιμούν την παρουσίαση με τη μορφή "ταμπλώ" γιατί έτσι τους δίνεται η ευκαιρία να αναλύσουν καλύτερα τις απόψεις τους πάνω στο συγκεκριμένο θέμα. Εξάλλου τη φετινή χρονιά δεν είχαμε την ευκαιρία της παρουσίασης του θέματος σε δημόσιο χώρο

4. Σχεδόν όλοι οι μαθητές εντυπωσιάστηκαν από τις δύο πορείες στον Όλυμπο και το Πήλιο. Συγκεκριμένα έγραψαν:

α. Η χθεσινή μας πορεία από τις Μηλιές μέχρι την Άνω Γατζέα ήταν μια εκπληκτική εμπειρία από την οποία αποκομίσαμε πολλές γνώσεις. Όσον αφορά τη φύση, ήταν μαγευτική και εκπλαγήκαμε από την πλούσια βλάστηση γιατί έχουμε συνηθίσει σε ένα διαφορετικό περιβάλλον, αυτό της πόλης με τα καυσαέρια και τη ρύπανση παντός τύπου.

Εντοπίσαμε πολλά δένδρα και λουλούδια τα οποία δεν είχαμε ξαναδεί. Ήταν δυσάρεστο που δεν συναντήσαμε πολλά ζώα και πτηνά, όπως στην πορεία στον Όλυμπο, ίσως γιατί τρόμαζαν από την παρουσία μας. Είδαμε όμως μια γερακίνα και μια σαύρα.

Μείναμε άφωνοι από την καθαριότητα του μονοπατιού στη διάρκεια της πορείας μας που ήταν απολαυστικά αλλά λίγο κουραστική γιατί ήταν μονότονη. Για καλή μας τύχη, προς το τέλος της διαδρομής μας, μας πήρε το τρενάκι το οποίο ήταν καταπληκτικό και σε άριστη κατάσταση. Σε όλη τη διαδρομή είχαμε σύμμαχο τον θαυμάσιο καιρό.

Αν συγκρίνουμε τις δύο διαδρομές θα λέγαμε ότι η κάθε μια είχε τα δικά της χαρακτηριστικά. Στο φαράγγι του Ενιπέα η βλάστηση ήταν οργιώδης, ποικίλη και πυκνή και το άκουσμα του νερού ήταν μια θαυμάσια συντροφιά σε όλη την πορεία. Είχαμε την τύχη να συναντήσουμε πολλά πουλιά και μια ποικιλία από σαύρες. Ευτυχώς δεν ήρθαμε αντιμέτωποι με μεγάλα άγια ζώα. Αλλά και το ίδιο το μονοπάτι είχε ενδιαφέρον παρόλο που ήταν αρκετά κουραστικό.

Στις ράγες του παραδοσιακού τρένου η πορεία ήταν λίγο μονότονη. Η βλάστηση αποτελούνταν κυρίως από ελαιόδενδρα, πολλά αγριολούλουδα και πολλά τσιτσίραυλα που όπως μάθαμε γίνονται τουρσί και τρώγονται. Ενθουσιαστήκαμε όμως από το χωριό Μηλιές με την χαρακτηριστική πηλιορείτικη πλατεία, τον ναό των Ταξιαρχών, το καλντερίμι και τη χαρακτηριστική βρύση, τη βάπτιση.

β. Η τριήμερη περιπέτειά μας ήταν μια αξέχαστη εμπειρία. Κουραστική αλλά απολαυστική. Στη διάρκειά της μάθαμε να προσαρμοζόμαστε σε ένα διαφορετικό τρόπο ζωής, μάθαμε και ζήσαμε από κοντά αρκετά καινούρια πράγματα για τους ορεινούς όγκους, γνωρίσαμε ένα μέρος της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, είδαμε από κοντά της σχέση τουριστικής ανάπτυξης και παράδοσης, νοιώσαμε πραγματικά πολύ κοντά στη φύση.

5. Γενική διαπίστωση ήταν ότι απέκτησαν περισσότερους φίλους, έμαθαν να συνεργάζονται καλύτερα, έμαθαν να προσαρμόζονται σε έναν διαφορετικό τρόπο ζωής, έμαθαν αρκετά πράγματα για τους ορεινούς όγκους της Ελλάδας. Ορισμένοι αποφάσισαν να αλλάξουν τρόπο ζωής και άλλοι θα ήθελαν να μεταφέρουν τις εμπειρίες τους και σε άλλους φίλους.

6. Γενικά θα πρέπει να επισημάνουμε ότι η συνεργασία με τα παιδιά ήταν πολύ καλή.

Βιβλιογραφία

α. Βιβλία που χρησιμοποίησαν οι μαθητές και μαθήτριες

* Όλυμπος - εκδ. μάτι - συγ. Μονογραφία του Marcel Kurz - 2003
* Στα Ελληνικά βουνά: Όλυμπος - μονογραφία του βουνού των Θεών -- εκδ. Νέα Σύνορα - συγγρ. Κώστας Στεφ. Τσίπηρας - Αθήνα 1998
* Όλυμπος, ο Γνωστός Άγνωστος - συγγρ. Ιωάννης Μπεϊνας
* Πήλιο - φωτοδιαδρομή - εκδ. ΕΟΤ
* Διαδρομές σε καλντερίμια και μονοπάτια στο βουνό των Κενταύρων - εκδ. Γραφή - συγγρ. Νίκος Χαρατσής - Βόλος 1995
* Τα βουνά της Ελλάδας - εκδ. Ελληνική φύση - συγγρ. Γιώργος Σφήκας - Αθήνα 1992
* Το δάσος (Οικολογία & Περιβαλλοντική Εκπαίδευση ΙΙ) - εκδ. ΑΠΘ Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης - Θεσσαλονίκη 1999
* Ελληνική Μυθολογία - συγ. Ιωάννης Ρόσπεν - εκδ. Βίβλος - 1993
* Μυθολογία των Ελλήνων -- Karl Kerenyi - εκδ. Εστία - 1995
* Μύθοι και θρύλοι της Αρχαίας Ελλάδας - Α. Ν. Κουν - εκδ. Νικολόπουλος
* Θεογονία Ησίοδου - εκδ. Στύγα - 1992
* Λεξικό της Ελληνικής Μυθολογίας - συγ. Αικατερίνη Τσοτάκου-Καρβέλη - εκδ. Γνώση - 1988
* Όλυμπος κατοικία των θεών - Σάτσι - εκδ. "Πιερική Αναπτυξιακή Α.Ε."
* Β. Ιθακήσιος, ο ζωγράφος του Ολύμπου - συγγρ. Απ. Γ. Τσακούμη - εκδ. Δήμος Λιτοχώρου
* Όλυμπος, κατοικία των θεών - φωτ. Σάτσι - εκδ. Πιερική Αναπτυξιακή Α.Ε.

β. Βιβλία που χρησιμοποιήθηκαν ως υπόβαθρο από την εκπαιδευτική ομάδα

* ΟΙΚΟπεριβαλλοντική Παιδαγωγική - εκδ. Χρ.Ε. Δαρδάνος - συγ. Ατρ. Αθανασάκης - 1996
* Για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση - περιοδικό ΠΕ.Ε.Κ.ΠΕ. - τεύχος 11 -
σελ. 13-17 (σχολείο και πολιτισμός) - 1997
* Περιβάλλον και ποιότητα ζωής (οικολογικές μελέτες) - εκδ. Επίκουρος -
συγ. Goris Markovits Enchesmerger - 1975
* Περιβαλλοντική Εκπαίδευση - συγ. Ευγενεία Φλογαίτη - εκδ. Ελληνικά Γράμματα - 1998 (θεωρητική και πρακτική προσέγγιση)
* Προσεγγίζοντας την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση - εκδ. ΕΛΛΗΝ - Επιμέλεια
Γιώργος Ι. Κιμιώνης - 1998
* Οικοπεριβαλλοντική Παιδαγωγική - εκδ. Χ. Δαρδάνος - συγγρ. Α. Αθανασάκης - Αθήνα 1996

γ. Επισκέψεις και δράσεις πεδίου

* Επίσκεψη στον αρχαιολογικό χώρο του Δίου
* Επίσκεψη στον οικισμό του Ανατολικού Ολύμπου: Παλαιό Παντελεήμονα
* Κατάβαση του Ενιπέα στον Όλυμπο
* Πορεία στις ράγες του τραίνου Μηλιές - Άνω Γατζέα στο Πήλιο σε συνδυασμό με την εμπειρία του τραίνου
* Επίσκεψη και μελέτη των οικισμών του Πηλίου Μηλιές και Μακρυνίτσα
* Επίσκεψη στο Λαογραφικό και Εθνικό Μουσείο Μακρυνίτσας και Βόλου αντίστοιχα.
* Συζήτηση και αξιολόγηση προγράμματος στη διάρκεια της τριήμερης εξόρμησης