"ΣΥΝΔΕΣΗ ΦΥΣΙΚΟΥ ΚΑΙ
ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΟΥΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ
ΓΙΑ ΤΗ ΒΙΩΣΙΜΗ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ"

ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΑΓΙΟΥ ΜΥΡΩΝΑ
Σχολικά έτη 2004-05 και 2005-06

ΓΕΩΛΟΓΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΡΗΤΗΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Γεωλογία είναι η επιστήμη της Γης, δηλαδή αυτή που ασχολείται με την μελέτη των φυσικών και χημικών φαινομένων που έγιναν και συνεχίζουν να γίνονται στο στερεό φλοιό της Γης από την περίοδο του σχηματισμού της μέχρι σήμερα.

Η λέξη γεωλογία προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις Γη και λόγος δηλαδή η Γη μέσα από λογικές σκέψεις.

Ο έλληνας Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.) στα κλασσικά χρόνια δίδασκε "καθώς ο χρόνος δε σταματάει ποτέ και το Σύμπαν μένει αιώνιο, οι κόσμοι γεννιούνται και πεθαίνουνε, η θάλασσα προχωρεί ή υποχωρεί, αυτό που ήταν θάλασσα μπορεί να γίνει στεριά. Τα πάντα αλλάζουν με τον χρόνο» και ο Ηράκλειτος συμπύκνωνε αυτήν την αλήθεια στο «τα πάντα ρεί" δηλαδή τα πάντα αλλάζουν. Από τον 5ο αιώνα π.Χ. ο Ηρόδοτος (484-425 π.Χ.) αναγράφει πως είχαν παρατηρηθεί μεγάλες μορφές «νουμμουλιτών». Τα απολιθώματα αυτά αναφέρονται και από τον Στράβωνα (63 π.Χ.-19μ.Χ.) αλλά και τον Πλίνιο (23-79 μ.Χ.), οι οποίοι νόμισαν πως ήταν απολιθωμένες φακές, αφού βρέθηκαν σε αφθονία στην περιοχή των πυραμίδων της Αιγύπτου και υπέθεσαν πως ήταν υπολείμματα της τροφής των δούλων που τις έχτιζαν. Ο Στράβωνας διατύπωσε ακόμα την άποψη πως για να διαβάσουμε την γεωλογική εξέλιξη πρέπει να στηριχθούμε "στα φαινόμενα που εξελίσσονται μπροστά στα μάτια μας".

Χιλιάδες χρόνια μετά το 1785 ο James Hutton παρουσίασε "τη θεωρία της γης" με την οποία τέθηκαν τα θεμέλια της σύγχρονης Γεωλογίας. Σύμφωνα με την άποψη (αρχή του "ομοιομορφισμού" ή "ακτουαλισμού") που διατύπωσε, όλα τα φαινόμενα υπακούν σε φυσικούς νόμους και το παρόν αποτελεί το κλειδί για να καταλάβουμε το παρελθόν. Πάνω σε αυτή τη θεωρία ο Darwin θεμελίωσε την θεωρία της "εξέλιξης των ειδών".

Η επιστήμη της γεωλογίας είναι σχετικά καινούρια, 200 χρόνων περίπου. Η ραγδαία εξέλιξη της ιδιαίτερα μετά τη δεκαετία του 1960 οφείλεται στην συνδρομή πολλών επιστημών και στη εξέλιξη της τεχνολογίας.

Ο προσδιορισμός της εξέλιξης της Γης από τη δημιουργία της μέχρι σήμερα δεν είναι εύκολος. Οι συνεχείς εναλλαγές ξηράς και θάλασσας, η διάβρωση, η ιζηματογένεση και οι φυσικοχημικές διεργασίες διαμόρφωσαν το σημερινό ανάγλυφο. Αυτό αποτελεί τη βασική πηγή (αλλά όχι μόνη) των πληροφοριών μας. Η μελέτη των πετρωμάτων μας δίνει σκόρπιες ψηφίδες ενός μεγάλου ψηφιδωτού, το οποίο ταιριάζουμε για να μπορέσουμε να καταλάβουμε τη γήινη εξέλιξη. Τα στοιχεία στα οποία βασιζόμαστε είναι:

1. Στην ύπαρξη απολιθωμάτων και μάλιστα χαρακτηριστικών, δηλαδή εκείνων που έζησαν μια περίοδο και εξαφανίστηκαν.
2. Στην διάβρωση ή τη φθορά δηλαδή των ηπείρων (κατά μια άποψη 100 μέτρα σε 1 εκατομμύριο χρόνια κατά μέσο όρο).
3. Στις παρατηρήσεις επί των ετησίων διαδοχικών εποχών (πτώση φύλλων φυλλοβόλων δένδρων στα στρώματα, ή ετήσιων δακτυλίων των κορμών).
4. Στην ταχύτητα αύξησης των κοραλλιογενών υφάλων ή στο χρόνο δημιουργίας σταλακτιτών και σταλαγμιτών.
5. Στις παρατηρήσεις για την ταχύτητα απομάκρυνσης των τεκτονικών πλακών.
6. Στα απολιθωμένα μαγνητικά πεδία (παλαιομαγνητισμός). Τα μαγνητικά ορυκτά των πετρωμάτων, όταν αιωρούνται προσανατολίζονται προς τον μαγνητικό βορρά. Με τον τρόπο αυτό βρίσκουμε τη θέση μιας πλάκας σε σχέση με τον Βορρά-Νότο.
7. Στον προσδιορισμό της ηλικίας με ραδιοχρονολόγηση.

Έτσι διαμορφώθηκε μια εικόνα για την εξέλιξη της Γης.

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ

Σύμφωνα με την υπάρχουσα επιστημονική γνώση το σύμπαν έχει ηλικία 13,7 δισ. χρόνια. Αρχικά υπήρχε μια υπέρπυκνη μάζα (κοσμικό αυγό) από την οποία προέκυψε το σύμπαν, που από τότε διαστέλλεται και οι γαλαξίες απομακρύνονται συνεχώς. Το σύμπαν αποτελείται (είναι γεμάτο μάλιστα) από γαλαξίες. Στους γαλαξίες υπάρχουν μεγάλα σύννεφα μεσοαστρικής ύλης. Αυτή η ύλη είναι συγκεντρωμένη κυρίως στο γαλαξιακό επίπεδο και στις σπείρες των σπειροειδών γαλαξιών.

Οι γαλαξίες αποτελούνται από αστέρια. Οι αστέρες αρχίζουν να σχηματίζονται όταν στη μεσοαστρική ύλη δημιουργηθούν τυχαίες συμπυκνώσεις ύλης και λόγω του ισχυρού βαρυτικού πεδίου έλκουν ποσότητες ύλης και ουσιαστικά συστέλλονται.

Η μελέτη των φασμάτων των αστεριών δείχνει πως αποτελούνται κατά 70% της μάζας τους από υδρογόνο (Η) και κατά 28% της μάζας του από ήλιο (He). Το υπόλοιπο 2% της μάζας τους αποτελούνται από οξυγόνο (Ο), άζωτο (Ν), άνθρακα (C), νέο (Ne), μαγνήσιο (Mg), αργό (Ar), χλώριο (Cl), πυρίτιο (Si), θείο (S), σίδηρο (Fe) και νικέλιο (Ni).

Η βαρυτική ενέργεια μετατρέπεται σε θερμική και η μάζα συνεχώς θερμαίνεται. Όταν φτάσει η θερμοκρασία τoυς δέκα εκατομμύρια βαθμούς αρχίζει η καύση του άφθονου υδρογόνου, που μετατρέπεται σε ήλιον.
Το ηλιακό μας σύστημα δημιουργήθηκε πριν 5 δισ. χρόνια.

Η ΓΕΩΛΟΓΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΓΗΣ

Η Γη αρχικά βρισκόταν σε διάπυρη κατάσταση και το διάπυρο υλικό άρχισε να κρυώνει και να στερεοποιείται.

Στο αρχαιότερο πέτρωμα (βρέθηκε στη Γροιλανδία) που έχει εντοπιστεί, υπολογίστηκε (με τη μέθοδο της ραδιοχρονολόγησης Ρουβίδιο- Στρόντιο Rb-Sr) ηλικία 3,9 δισεκατομμύρια χρόνια. Στη σελήνη βρέθηκαν πετρώματα που έδωσαν παλαιότερες ηλικίες (4,7 δισεκατομμύρια χρόνια). Φαίνεται πως η πετρογένεση, δηλαδή η δημιουργία των πετρωμάτων του στερεού φλοιού άρχισε από τότε. Η σημερινή εικόνα της Γης μας δίνει πληροφορίες για το παρελθόν της.

Η επιφάνεια της Γης αποτελείται από ξηρά (2/7) και θάλασσα (5/7). Η ξηρά όμως προχωρεί και κάτω από την θάλασσα με μικρότερο πάχος (5 χιλιόμετρα) ενώ κάτω από βουνά φτάνει τα 60-80 χιλιόμετρα. Οι βαθύτερες γεωτρήσεις, που έχουν γίνει δεν ξεπερνούν τα 10 χιλιόμετρα. Με έμμεσες μεθόδους (γεωφυσική, μελέτη μετεωριτών, πειράματα στο εργαστήριο) παρατήρησης αλλά και την μελέτη των κυμάτων που παράγονται με τους σεισμούς διαμορφώνουμε την εικόνα μας για το εσωτερικό της Γης Έχει διαπιστωθεί πως ο ωκεάνιος φλοιός αποτελείται αποκλειστικά από βασαλτικό στρώμα (Sima) ενώ ο ηπειρωτικός φλοιός τόσο από βασαλτικό (Sima) όσο και από γρανιτικό (Sial).

Στα 1915 ο Wegener υποστήριξε πως οι ήπειροι μετακινούνται. Πιο πριν ο Bacon (1620) παρατήρησε το σχεδόν απόλυτο συνταίριασμα των ακτογραμμών της νότιας Αμερικής με την Αφρική και υποστήριξε πως αυτό δεν είναι τυχαίο και ο Snider (1858) είχε συγκολλήσει υποθετικά τις ηπείρους που περιβάλλον τον Ατλαντικό ωκεανό προσπαθώντας να αντιστοιχίσει πετρώματα και απολιθώματα.

Λιθοσφαιρικές πλάκες

Συστηματικές έρευνες στο φλοιό και τον ανώτερο μανδύα απέδειξαν την ύπαρξη ενός στρώματος 75 μέχρι 250 χιλιόμετρα βάθος, στο οποίο ελαττώνεται η ταχύτητα των σεισμικών κυμάτων σε σχέση με το υποκείμενο όσο και το υπερκείμενο στρώμα. Η ασθενόσφαιρα, όπως ονομάστηκε, αποτελείται από υλικό μερικής τήξης. Λιθόσφαιρα χαρακτηρίζεται το υπερκείμενο της ασθενόσφαιρας και μέρος του επίσης στερεού ανώτερου μανδύα.

Η λιθόσφαιρα δεν είναι ενιαία αλλά διασπασμένη σε έξι μεγάλα και αρκετά μικρότερα κομμάτια πάχους 70-100 χιλιομέτρων, που αποτελούν τις λιθοσφαιρικές πλάκες. Οι πλάκες αυτές είναι άκαμπτες και ολισθαίνουν πάνω στην ασθενόσφαιρα λόγω των θερμικών ρευμάτων μεταφοράς (αλλά και της ανακύκλωσης μάζας και θερμότητας), που δρουν στον μανδύα. Οι πλάκες κινούνται με τρεις τρόπους:

1. συγκλίνουν: Η βαρύτερη πλάκα κάμπτεται και βυθίζεται κάτω από την ελαφρύτερη. Καταστρέφεται στην άκρη της λόγω υψηλών θερμοκρασιών και το λειωμένο υλικό βγαίνει στην επιφάνεια και δημιουργεί το ηφαιστειακό τόξο.
2. αποκλίνουν: Η απομάκρυνση των πλακών συντελείται στις μεσοωκεάνειες ράχες των μεγάλων ωκεανών και δημιουργεί νέα λιθόσφαιρα.
3. κινούνται πλευρικά.

Η ανακύκλωση της ύλης διαρκεί στις δεκάδες και εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια και πραγματοποιείται στις γεωτεκτονικά ενεργές περιοχές στις Γης και μάλιστα στις ορογενετικές ζώνες, στις οι ζώνες σύγκλισης και σύγκρουσης των λιθοσφαιρικών πλακών. Παρατηρείται μάλιστα στις ζώνες αυτές έντονη σεισμική και ηφαιστειακή δραστηριότητα. Όταν ολοκληρωθεί η σύγκρουση των δύο πλακών και γίνει ανάδυση της οροσειράς, το σύστημα μπλοκάρεται και η διαδικασία στο συγκεκριμένο χώρο σταματά, για να μεταπηδήσει κάπου αλλού σε καινούρια θέση.

Από τη στιγμή που δημιουργήθηκε ο φλοιός στις Γης υπήρχαν ενεργές ζώνες που αργότερα αδρανοποιήθηκαν και μετατοπίσθηκαν σε άλλα όρια και αυτό συνεχίζεται ακόμα και σήμερα.

Σύμφωνα με τα σημερινά ευρήματα στην επιφάνεια της Γης έχουν διαπιστωθεί στη Γη τουλάχιστον τρεις ορογενετικοί κύκλοι:

1. Καληδόνιος πτύχωση, που ξεκίνησε στην αρχή του Παλαιοζωικού αιώνα (570 εκατομμύρια χρόνια πριν), ολοκληρώθηκε 400 εκατομμύρια χρόνια πριν και σχημάτισε τα βουνά στις Σκανδιναβίας, Σκωτίας, Ιρλανδίας και τα Απαλάχια όρη στη βόρεια Αμερική. Τα βουνά αυτά είναι χαμηλά και "γερασμένα" (με καμπούρα), γιατί υπέστησαν την επίδραση στις διάβρωσης για εκατομμύρια χρόνια.
2. Ερκύνια ή Βαρύσκια πτύχωση, που ολοκληρώθηκε 200 εκατομμύρια χρόνια πριν και δημιούργησε τα βουνά στη Β. Γερμανία και τη Γαλλία. Και τα βουνά αυτά είναι "γερασμένα".
3. Η Αλπική πτύχωσε ξεκίνησε πριν από 60 εκατομμύρια χρόνια και δημιούργησε δύο τεράστιες ορεινές αλυσίδες με "μπικωτά βουνά":
• δηλαδή στις Άνδεις και τα Βραχώδη όρη στην Αμερική,
• στις Άλπεις, τα Απέννινα (ραχοκοκαλιά στις Ιταλίας), τα Καρπάθια, στις Διναρίδες (κατά μήκος των ακτών στις Αδριατικής), στις Ελληνίδες (συγκρότημα Πίνδου, βουνά Πελοποννήσου, Κρήτης, Ρόδου), την οροσειρά του Ταύρου (Τουρκία), τα βουνά στις Περσίας και του Αφγανιστάν, τη στέγη του κόσμου τα Ιμαλάια κ.λπ.

Προκάμβριο (570-3.600 εκ. χρόνια πριν): Κατά το Προκάμβριο 570 εκατομμύρια χρόνια και πριν είχαμε έντονες ορογενέσεις, που δημιούργησαν τα πυριγενή και μεταμορφωμένα πετρώματα της Βραζιλίας, του Καναδά, της Σαχάρας και της Αυστραλίας που αποτελούν τους πυρήνες των κυριοτέρων λιθοσφαιρικών πλακών με ηπειρωτικό φλοιό.

Παλαιοζωικός (570-225 εκ. χρόνια πριν: Στο ανώτερο παλαιοζωικό (230 εκατομμύρια χρόνια πριν) υπήρχε μια ενιαία ξηρά η Πανγαία γύρω από την οποία ήταν η Πανθάλασσα. Μια εσοχή της αντιστοιχούσε με την Τηθύ θάλασσα που χώριζε το βόρειο τμήμα της Πανγαίας (Λαυρασία) από το νότιο (Γκοντβάνα).

Μεσοζωικός (225-65 εκ. χρόνια πριν)
Τριαδικό (225-190 εκ. χρόνια πριν)
Ιουρασικό (190-135 εκ. χρόνια πριν)
Κρητιδικό (135-65 εκ. χρόνια πριν)

Στη συνέχεια η εσοχή αυτή επεκτάθηκε και έκοψε την ξηρά στα δύο και έτσι δημιουργήθηκε ο ωκεανός της Τηθύος, ο οποίος διαχώρισε οριστικά τις δύο ηπείρους, και η Λαυρασία κινήθηκε βόρεια ενώ από την Γκοντβάνα αποκόπηκαν τρία κομμάτια η Ινδία η Αυστραλία και η Ανταρκτική. Στο Κρητιδικό (135-65 εκ. χρόνια πριν) δημιουργήθηκε μια τεράστια σχισμή που εξελίχθηκε στον Ατλαντικό ωκεανό διασπώντας την Λαυρασία σε δύο τμήματα την Βόρεια Αμερική και την Ευρασία. Ταυτόχρονα απέκοψε την Νότια Αμερική από την Γκοντβάνα. Η Αφρική κινήθηκε προς Βορρά και συγκρούσθηκε με την Ευρασία δημιουργώντας το Αλπικό σύστημα των βουνών (Άλπεις, Διναρίδες, Ελληνίδες κ.λπ.), ενώ η Ινδία κινήθηκε και αυτή βόρεια και εμβόλισε την Ευρασία δημιουργώντας τα Ιμαλάια.

Καινοζωικός: Παλαιόκαινο- Ηώκαινο- Ολιγόκαινο (65-26 εκ. χρόνια πριν)
Μειόκαινο-Πλειόκαινο (26-2 εκ. χρόνια πριν).
Τεταρτογενές ή Αλλούβιο (2 εκ. χρόνια πριν-σήμερα): Πριν 15-20 εκατομμύρια χρόνια η Αραβία άρχισε να απομακρύνεται από την Αφρική και να εμβολίζει την Ευρασία δημιουργώντας τα βουνά του Ιράν και της Αν. Τουρκίας ενώ ταυτόχρονα άνοιγε η Ερυθρά θάλασσα.

Η ΓΕΩΛΟΓΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

Η Ελλάδα ανήκει στο αλπικό ορογενετικό σύστημα, που προέκυψε από τη σύγκλιση και τελικά σύγκρουση των ηπειρωτικών πλακών της Αφρικής και της Ευρασίας κατά την οποία εξαφανίστηκε μια ενδιάμεση πλάκα με ωκεάνιο φλοιό που αντιστοιχούσε στον ωκεανό της Τηθύος (μάνα θάλασσα της Ελληνικής μυθολογίας).

Από τα πετρώματα που βρίσκουμε στον Ελλαδικό χώρο, ολοκληρωμένη εικόνα έχουμε για τον Μεσοζωικό (225-65 εκ. χρόνια πριν) και τον Καινοζωικό αιώνα (65 εκ. χρόνια πριν-σήμερα). Έχουν βρεθεί πετρώματα του Παλαιοζωικού στη Χίο, στην Κρήτη, στην Πάρνηθα, στην Πελοπόννησο, στην Άνδρο, στη Λέσβο, στην Εύβοια, στην Μονεμβασιά και στη Σαλαμίνα. Δεν υπάρχει ολοκληρωμένη εικόνα του τι γινόταν στον Παλαιοζωικό αιώνα στον Ελλαδικό χώρο.

Τα πετρώματα της Ελλάδας ομαδοποιούνται σε επί μέρους τεκτονικές ενότητες με βάση επιστημονικά κριτήρια. Οι ενότητες αυτές (δέκα τέσσερις) ή αλλιώς γεωτεκτονικές ζώνες σαν λέπια τοποθετούνται η μια πάνω στην άλλη με βαθύτερα λέπια την Προαπουλία ή ζώνη Παξών και την Αδριατικοϊόνιο ζώνη.

Τις διαχωρίζουμε σε εξωτερικές και εσωτερικές, αφού οι πρώτες κατέχουν τα εξωτερικά τόξα των Ελληνίδων οροσειρών, ενώ οι δεύτερες τα εσωτερικά. Επί πλέον οι εσωτερικές ζώνες υπέστησαν μια πρώιμη ορογενετική δράση στο Άνω Ιουρασικό–Κάτω Κρητιδικό. Στις εσωτερικές ζώνες έχουν μεγάλη εξάπλωση τα μεταμορφωμένα πετρώματα, που αντιπροσωπεύουν προαλπικά πετρώματα αλλά και Αλπικά ιζήματα τριαδικού Ιουρασικού. Υπάρχει εξάπλωση πυριγενών πετρωμάτων του Μεσοζωικού, του τριτογενούς αλλά και Παλαιοζωικής ηλικίας. Απουσιάζουν τα μεταμορφωμένα στις εσωτερικές ζώνες (με εξαίρεση την ζώνη Γαβρόβου-Τριπόλεως) και τα πυριγενή.

Σύμφωνα με τη θεωρία του Aubouin (1965) στο Τριαδικό (200 εκ. χρόνια πριν) η Ελλάδα ήταν τμήμα μιας βαθιάς θάλασσας (Τηθύς) δηλαδή ενός τεράστιου αλπικού γεωσύγκλινου, που είχε στον πυθμένα του μικρές και μεγάλες υποθαλάσσιες ράχες, που διαχώριζαν βαθιές και βαθύτερες αύλακες.

Επί δεκάδες εκατομμύρια χρόνια στην Τηθύ θάλασσα έπεφταν υλικά από τις γύρω περιοχές, τα οποία συγκεντρωνόταν στο βυθό της και σχημάτιζαν ιζήματα μεγάλου πάχους. Σε αυτά εγκλωβιζόταν κελύφη και σκελετοί οργανισμών της εποχής εκείνης, που μετατράπηκαν σε απολιθώματα τα οποία σήμερα βρίσκουμε μέσα στα πετρώματα (νουμμουλίτες, ρουδιστές κ.ά.) Ο Μεσοζωικός αιώνας ήταν μια σχετικά ήρεμη περίοδος, αυτό όμως δε σημαίνει πως οι γεωλογικές δυνάμεις είχαν σταματήσει να δρουν. Έτσι συνεχιζόταν οι κινήσεις του στερεού φλοιού της Τηθύος και σε κάποιες περιόδους ορισμένα τμήματα του ωκεανού της Τηθύος αναδυόταν πάνω από τα νερά και σχημάτιζαν νησιά, που ύστερα από ένα διάστημα βυθιζόταν και πάλι. Την εποχή αυτή σχηματίσθηκαν τα κοιτάσματα βωξίτη στις περιοχές Παρνασσού και Γκιόνας.

Με το τέλος του Μεσοζωικού, δηλαδή πριν 65 εκ. χρόνια πριν, περίπου στον ελλαδικό χώρο άρχισαν μεγάλες γεωλογικές αναταράξεις, την οποία οι γεωλόγοι ονομάζουν Αλπική ορογένεση. Αποτέλεσμα αυτών των μεταβολών ήταν να αναδυθεί και να πτυχωθεί ολόκληρος ο Ελλαδικός χώρος. Η ορογένεση ξεκίνησε από το χώρο της ανατολικής Ελλάδας και με τη μορφή κύματος μετανάστευσε προς τα δυτικά φτάνοντας σιγά σιγά έως την Πίνδο και τα νησιά του Ιονίου πελάγους, τα οποία αναδύθηκαν τελευταία μέσα από τα νερά.

Δημιουργήθηκε ηφαιστειακή δραστηριότητα στον μεσοζωικό και στον Καινοζωικό, η οποία μετανάστευσε από βορά προς νότο.
Στο Ολιγόκαινο (23-33 εκ. χρόνια πριν) στην περιοχή της Ροδόπης, στο κάτω και Μέσο Μειόκαινο (13-23 εκ. χρόνια πριν) στα νησιά το βορείου Αιγαίου (Λέσβος, Λήμνος), στο Άνω Μειόκαινο (6-13 εκ. χρόνια πριν) στα νησιά του κεντρικού Αιγαίου (Ικαρία, Νάξος κ.ά.) και στο Πλειόκαινο-Τεταρτογενές δημιουργήθηκε το ενεργό ηφαιστειακό τόξο του νοτίου Αιγαίου (Σουσάκι, Μήλος, Σαντορίνη, Νίσυρος). Αυτή η σταδιακή μετατόπιση της ηφαιστειότητας, ακολουθεί τη μετατόπιση του ορίου σύγκλισης των λιθοσφαιρικών πλακών, η οποία ταυτόχρονα εκδηλώθηκε με στροφή της Ελληνικής χερσονήσου κατά 38ο περίπου από τη θέση που ήταν πριν 15-20 εκ. χρόνια πριν.

Η γεωτεκτονική εξέλιξη του Ελλαδικού χώρου συνοπτικά:

Στο Ηώκαινο 45 εκ. χρόνια πριν ο ωκεανός της Τηθύος συνθλίβεται και η Απουλία (Αφρικάνικη) πλάκα βυθίζεται κάτω από την Ευρασιατική πλάκα. Στο στάδιο αυτό ο φλοιός αποκτά μεγάλο πάχος 40-50 χιλιόμετρα. Λόγω του βάρους των υπερκειμένων στα 35-45 εκ. χρόνια πριν σε μια ζώνη μεταμόρφωσης υψηλής πίεσης δημιουργούνται τα μεταμορφωμένα πετρώματα των Κυκλάδων. Ακολουθεί στο Ολιγόκαινο-Άνω Μειόκαινο (25-30 εκ. χρόνια πριν) το φαινόμενο του εφελκυσμού δηλαδή του ανοίγματος του Αιγαίου και της λέπτυνσης του φλοιού. Τότε (25-30 εκ. χρόνια πριν) δημιουργούνται και τα μεταμορφωμένα πετρώματα της Κρήτης. Στα 13 εκ. χρόνια πριν η αραβική πλάκα αποσπάται από την αφρικάνικη και συγκρούεται με την ευρασιατική. Επειδή κινείται με μεγαλύτερη ταχύτητα από την αφρικανική πιέζει την τουρκική μικροπλάκα και την αναγκάζει να κινηθεί δυτικά και έτσι συμπιέζει το χώρο του Αιγαίου.

Το Αιγαίο όπως και ολόκληρη η περιοχή βόρεια της Κρήτης νότια του Αίμου, δυτικά της Μικράς Ασίας και ανατολικά του Ιονίου πελάγους ήταν στεριά η επονομαζόμενη Αιγηίδα. Το άνοιγμα του φλοιού είχε ως αποτέλεσμα να κατακερματιστεί και από τη δράση μεγάλων ρηγμάτων, τα τελευταία 2-3 εκ. χρόνια πριν, άλλα τμήματα να βυθισθούν και άλλα να ανυψωθούν σχηματίζοντας τους σημερινούς ορεινούς όγκους. Σε κάποια τμήματα δημιουργήθηκαν λίμνες (Μεγαλόπολη, Κοζάνη κ.ά) σχηματίζοντας τους λιγνίτες που χρησιμοποιούνται για παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Τα τμήματα που δεν βυθίστηκαν αποτελούν τα εκατοντάδες ελληνικά νησιά και τις χιλιάδες βραχονησίδες.

Στο Πλειστόκαινο, όπως δείχνουν παρατηρήσεις στις Άλπεις (αλλά και αλλού), τα τελευταία 600.000 χρόνια είχαμε τέσσερις παγετώδεις περιόδους και τρεις μεσοπαγετώδεις. Εδώ και 25.000 χρόνια (μετά την τελευταία αποχώρηση των παγετώνων) μάλλον είμαστε σε μεσοπαγετώδη περίοδο. Στις παγετώδεις περιόδους είχαμε πτώση της στάθμης της θάλασσας έως και 200 μέτρα. Το σημερινό ανάγλυφο επηρεάστηκε σημαντικά από τις μεταβολές αυτές, όπως και η πανίδα αλλά και η χλωρίδα της Κρήτης.

Σήμερα το κρητικό πέλαγος έχει ένα πολύ λεπτό φλοιό με πάχος 16-18 χιλιόμετρα, που λόγω εφελκυσμού και απομάκρυνσης του χώρου της Κρήτης από το χώρο των Κυκλάδων έχει απολεπτυνθεί τελείως, ενώ κανονικά θα έπρεπε να έχει πάχος 30 χιλιόμετρα, όπως συμβαίνει σε γειτονικό του χώρο.

Πηγές:
"Γεωλογία της Ελλάδας", Δημ. Μουντράκης, Εκδόσεις: UNIVERSITY STUDIO PRESS
"ΓΕΩΛΟΓΙΑ Α' ΛΥΚΕΙΟΥ": Δ. ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ - ΧΡ. ΣΙΔΕΡΗ, 1996, Ο.Ε.Δ.Β.
" ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ Β' ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ": Θ. ΤΣΟΥΝΑΚΟΣ κ.ά., 1998, Ο.Ε.Δ.Β.
"1ο Επιστημονικό Συμπόσιο - Απολιθωμένο δάσος Λέσβου - 26-27 Απριλίου 1996

ΓΕΩΛΟΓΙΚΗ ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

Όπως αναφέρθηκε το "παρόν αποτελεί το κλειδί για να καταλάβουμε το παρελθόν". Επομένως η μελέτη των σημερινών γεωτεκτονικών δεδομένων του νησιού θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τη γεωλογική ιστορία της Κρήτης.

Η Κρήτη αποτελεί μια από τις πιο σημαντικές γεωλογικά περιοχές του κόσμου γιατί:

- χαρακτηρίζεται από αλλεπάλληλα επωθημένα τεκτονικά καλύμματα των Ελληνίδων οροσειρών, τα οποία συνωθούνται σε μικρό σχετικά χώρο του νησιού, και μάλιστα με γενική κατεύθυνση από βορρά προς νότο.

- βρίσκεται γεωγραφικά πάνω από την ζώνη υποβύθισης της αφρικάνικης πλάκας κάτω από την ευρωπαϊκή.

Τα πιο παλιά πετρώματα που έχουν χρονολογηθεί στην Κρήτη φαίνεται πως είναι οι φυλλίτες-χαλαζίτες με ηλικία πάνω από 300 εκατομμύρια χρόνια. Τα μεταμορφωμένα πετρώματα της Σητείας έχουν υποστεί μια πρώτη μεταμόρφωση στα 300 εκατομμύρια χρόνια και μια δεύτερη (σε συνθήκες υψηλής πίεσης) στα 30 εκατομμύρια χρόνια. Όμως δεν είναι και τα βαθύτερα πετρώματα της Κρήτης.

Η Κρήτη συγκροτείται από ένα αυτόχθονο (ή σχετικά αυτόχθονο) σύστημα, που είναι η ενότητα των πλακωδών ασβεστόλιθων (Plattenkalk ή ενότητα Ταλέων ορέων). Η ενότητα αυτή περιλαμβάνει κυρίως πλακώδεις ασβεστόλιθους έως μάρμαρα με πυριτικές στρώσεις ή κερατολιθικούς κονδύλους (τα γνωστά στους ντόπιους ακόνια) αλλά επίσης και μαζώδεις ασβεστόλιθους, δολομίτες, ασβεστολιθικά κροκαλοπαγή, και φυλλίτες χαλαζίτες και ίσως μεταφλύσχη. Εμφανίζεται με τη μορφή τεκτονικού παραθύρου στα ψηλότερα κυρίως σημεία του νησιού στους ορεινούς όγκους των Λευκών ορέων, στον Ψηλορείτη αλλά και στην περιοχή της Ελούντας Λασιθίου κ.ά. Η ενότητα αυτή έχει ηλικία από το Πέρμιο (250 εκ. χρόνια πριν) έως το Ηώκαινο (45 εκ. χρόνια πριν).

Πάνω από την ενότητα των πλακωδών ασβεστόλιθων βρίσκεται μια σειρά κροκαλοπαγών-λατυποπαγών ασβεστόλιθων η σειρά Τρυπαλίου. Εμφανίζεται στο νότιο τμήμα του νομού Χανίων και στο βόρειο του νομού Ρεθύμνου. Ηλικία Τριαδικό-Ιουρασικό (200-150 εκ. χρόνια πριν)
Πάνω στις δύο αυτές ενότητες βρίσκεται η φυλλιτική χαλαζιτική σειρά που αποτελείται από φυλλίτες χαλαζίτες, μετα-κροκαλοπαγή, μετα-λατυποπαγή αλλά και φακούς με μάρμαρα και μεταβασίτες.

Ακολουθεί επωθημένη στα προηγούμενα η ενότητα Γαβρόβου-Τριπόλεως. Αποτελείται από δολομίτες, ασβεστόλιθους με ή χωρίς απολιθώματα (ρουδιστές, νουμμουλίτες κ.ά.) και φλύσχη. Ηλικία Ιουρασικό (225 εκ. χρόνια πριν) έως Ηώκαινο (40 εκ. χρόνια πριν). Καλύπτει σημαντικό τμήμα του νησιού στην κεντρική αλλά και στην ανατολική Κρήτη.

Η ενότητα Πίνδου ακολουθεί με λιγότερες εμφανίσεις (στο νότιο Ρέθυμνο και νότιο Ηράκλειο) με πελαγικά ιζήματα πλακωδών ασβεστολίθων, κερατολίθων, ηφαιστειοϊζηματογενή πετρώματα και φλύσχη.
Εκτός από τα τεκτονικά καλύμματα των εξωτερικών ζωνών που αναφέρθηκαν σε ανώτερη ακόμα θέση βρίσκονται και αλλόχθονα τεκτονικά λέπια των εσωτερικών ζωνών:

Ενότητα Αστερουσίων και Άρβης με οφειολιθικά πετρώματα (pillow lavas) με εμφανίσεις στις ομώνυμες περιοχές. Οι υποθαλάσσιοι αυτοί βασάλτες έχουν ηλικία 65-70 εκ. χρόνια. Ακόμα περιλαμβάνουν κρυσταλλοσχιστώδη πετρώματα (γνεύσιοι, σχιστόλιθοι, αμφιβολίτες) με προέλευση την Πελαγονική.

Η ενότητα Μιαμού, που είναι κυρίως ένας άγριος φλύσχης τύπου "melanges" δηλαδή μια λεκάνη με ανακατεμένους ψαμμίτες και πηλίτες.
Οι οφιόλιθοι της κεντρικής Κρήτης που θεωρούνται πως έχουν επωθηθεί από το χώρο της Υποπελαγονικής.

Πάνω από τους αλπικούς σχηματισμούς που αναφέρθηκαν κάθονται με στρωματογραφική ασυμφωνία ιζήματα του νεογενούς (Μειόκαινου και Πλειόκαινου) αλλά και τεταρτογενή. Καλύπτουν τη λεκάνη του νομού Ηρακλείου και τις βόρειες παραλιακές περιοχές του νησιού. Αποτελούνται από ασβεστόλιθους, μαργαϊκούς ασβεστόλιθους, μάργες, λατυποπαγή, κροκαλοπαγή και terra rosa.

Όπως αναφέρθηκε στο τέλος του Παλαιοζωικού και στην αρχή του Μεσοζωικού υπήρχε η Πανγαία μία δηλαδή ήπειρος με την Πανθάλασσα γύρω της. Ένας μεγάλος κόλπος-ωκεανός η Τηθύς υπήρχε ανάμεσα στη Λαυρασία και την Γκοντβάνα. Ο χώρος της σημερινής Ελλάδας και της Κρήτης τοποθετείται στον κόλπο-ωκεανό αυτό. Στο βυθό αυτού του κόλπου-ωκεανού άρχισαν να αποτίθενται τα πρώτα Αλπικά ιζήματα. Ο ωκεανός αυτός είχε λεκάνες και οροσειρές στις οποίες γινόταν απόθεση των υλικών της αποσάθρωσης των πετρωμάτων της γύρω χέρσου. Στο τέλος του Ιουρασικού (150 εκ. χρόνια πριν) άρχισε να κλείνει η Τηθύς θάλασσα στο χώρο της κεντρικής Ευρώπης. Η πτύχωση, που ακολούθησε, έδωσε τα ορεινά συγκροτήματα των Άλπεων και των Καρπαθίων. Στο τέλος του Κρητιδικού (65 εκ. χρόνια) άρχισε να κλείνει η Τηθύς θάλασσα στο χώρο των Βαλκανίων, με αποτέλεσμα το σταδιακό κλείσιμο των λεκανών που υπήρχαν στον ελλαδικό χώρο και τη συμπίεση των πετρωμάτων που υπήρχαν στον ενδιάμεσο χώρο. Οι γεωτεκτονικές ζώνες τοποθετήθηκαν η μία πάνω στην άλλη σαν λέπια και δημιουργήθηκαν οι Ελληνίδες οροσειρές (Πίνδος κ.λπ.).

Στην Κρήτη η λεπιοειδής αυτή τεκτονική (nappe tectonic) τοποθέτησε με κατεύθυνση από βορρά προ νότο πάνω στους πλακώδεις ασβεστόλιθους τις ζώνες πετρωμάτων που καλύπτουν όλη σχεδόν την ηπειρωτική Ελλάδα. Η ορογενετική διαδικασία στο Ολιγόκαινο-Μειόκαινο (30-23 εκ. χρόνια πριν) δημιούργησε τις οροσειρές της Κρήτης, που βγήκαν από τη θάλασσα και σχημάτισαν την πρώτη ξηρά, η οποία ενώθηκε με την ξηρά, που είχε σχηματισθεί στον ελλαδικό χώρο και σχημάτισε την Αιγηίδα.

Τα μεταμορφωμένα πετρώματα της Κρήτης που βυθίσθηκαν από το Μειόκαινο (23 εκ. χρόνια πριν) και μετά άρχισαν να ανυψώνονται και καθώς το συγκρότημα αυτό σηκωνόταν τα στρώματα άρχισαν να απομακρύνονται βόρεια και νότια των ορεινών όγκων-νησιών και να λεπταίνουν. Από τα τέλη του Μειόκαινου (11 εκ. χρόνια πριν) και μετά, κανονικά ρήγματα διαμόρφωσαν την Κρήτη. Οι ορεινοί όγκοι-νησιά που βγήκαν από την θάλασσα την εποχή αυτή (Τορτόνιο-Ελβέτιο), διαβρωνόταν και τροφοδότησαν τις λεκάνες (θαλάσσιες και λιμναίες) που δημιουργήθηκαν, τις οποίες συναντούμε στα βόρεια του νησιού στη δυτική Κρήτη σε μεγάλο μέρος του νομού Ηρακλείου, στο στενό Παχιάς άμμου Ιεράπετρας και στα νότια της Σητείας.

Υπήρχε παροδική επικοινωνία με την μικρά Ασία και αυτό έδωσε την δυνατότητα στα πρώτα ιππάρια και μεγάλα θηλαστικά να μεταναστεύσουν στο νησί. Επειδή υπήρχαν μικρά νησιά δεν αναπτύχθηκαν σημαντικά με αποτέλεσμα τα απολιθωμένα που βρίσκουμε να είναι μικρόσωμα ή νανώδεις μορφές (ιππάρια, νάνοι ελέφαντες, ελάφια και ιπποπόταμοι).

Στο Μεσήνιο (6,5 εκατομμύρια χρόνια πριν) η Μεσόγειο σχεδόν στέρεψε. Τότε αποτέθηκαν τα σημαντικά κοιτάσματα γύψου που υπάρχουν στη Μεσσαρά, Πανασσό, Αγία Βαρβάρα κ.ά.

Στο τέλος του Πλειόκαινου (3,5 εκ. χρόνια πριν) συνέβησαν οι μεγαλύτερες ανυψώσεις της τάξης των 1.000 και πλέον μέτρων. Για το λόγο αυτό συναντούμε θαλάσσια ιζήματα του Μειόκαινου και του Πλειόκαινου στην περιοχή Πρινιά-Ασιτών, Αγίας Βαρβάρας, ορεινού Μυλοποτάμου κ.ά.

Η Κρήτη πήρε τη σχεδόν σημερινή της μορφή στα τέλη του Πλειόκαινου (2 εκ. χρόνια πριν).

Σύνταξη: Γιάννα Αγιομυριανάκη, Διόρθωση, Επιστημονική επιμέλεια: Στέλιος Μανωλιούδης
Πηγές:
"Γεωλογία της Ελλάδας", Δημ. Μουντράκης, Εκδόσεις: UNIVERSITY STUDIO PRESS,
"ΓΕΩΛΟΓΙΑ Α' ΛΥΚΕΙΟΥ", Δ. ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ-ΧΡ. ΣΙΔΕΡΗ, 1996, Ο.Ε.Δ.Β.
" ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ Β' ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ", Θ. ΤΣΟΥΝΑΚΟΣ κ.ά., 1998, Ο.Ε.Δ.Β.,
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ: Στέλιος Μανωλιούδης "ΓΕΩΛΟΓΙΑ ΕΛΛΑΔΑΣ - ΓΕΩΛΟΓΙΚΗ ΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ ΚΡΗΤΗΣ", 2005.

Η ΓΕΩΛΟΓΙΚΗ ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΤΟ ΑΝΑΓΛΥΦΟ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ

Η Κρήτη αν και αποτελεί τμήμα των Ελληνίδων οροσειρών, παρουσιάζει μια μοναδική γεωλογική ιδιαιτερότητα στον χώρο της Ευρώπης. Σε μικρό χώρο εμφανίζονται πολλές γεωλογικές ζώνες της Ελλάδας. Στην επαρχία Μαλεβυζίου συναντώνται όλοι σχεδόν οι γεωλογικοί σχηματισμοί που εμφανίζονται στην Κρήτη δηλαδή πετρώματα που σχηματίστηκαν πριν, κατά και μετά την Αλπική Ορογένεση. Στο Μαλεβύζι την πιο βαθιά θέση καταλαμβάνουν η ομάδα πετρωμάτων των πλακωδών ασβεστολίθων. Τα πετρώματα αυτά εμφανίζονται στον Κρουσώνα και στης Ασίτες. Σχηματίστηκαν από την απόθεση ανθρακικού ασβεστίου σε ένα βαθύ θαλάσσιο περιβάλλον, γεγονός που δικαιολογεί την παρουσία πλήθους θαλάσσιων απολιθωμάτων. Μετά εμφανίζονται οι Φυλλίτες-Χαλαζίτες που σχηματίστηκαν πριν από περίπου 300-200 εκατομμύρια χρόνια. Έπειτα εμφανίζονται τα πετρώματα της Πίνδου. Στη συνέχεια εμφανίζονται τα Νεογενή (15-5 εκατομμύρια χρόνια) πετρώματα που τα συναντάμε στην περιοχή του Αγ. Μύρωνα, Πυργού και Λουτράκι. Τέλος έχουμε τα νεότερα ιζήματα (2 εκατομμύρια χρόνια) που εμφανίζονται με την μορφή ποταμών η θαλάσσιων αποθέσεων.

Το ανάγλυφο της περιοχής ανατολικών παρυφών του Ψηλορείτη έχει δυο όψεις:

Δυτικά είναι τα βουνά, που σχηματίστηκαν από ρήγματα, τα οποία κλιμακωτά ανύψωσαν την περιοχή, πριν οχτώ με δέκα εκατομμύρια χρόνια. Τα βουνά διατρέχονται από ποτάμια και σχηματίζονται καρστικά έγκοιλα ή όπως είναι γνωστά στο κοινό σπήλαια.

Στα ανατολικά το ανάγλυφο είναι ομαλότερο με το υδρογραφικό δίκτυο των εποχιακών ρεμάτων (Γαζανός, Ξεροπόταμος και Γιόφυρος) να καταλήγει στη θάλασσα. Στις παρυφές ή και στις κορυφές των μικρών κοιλάδων, που είναι σχηματισμένες στην περιοχή, είναι χτισμένοι οι οικισμοί των δήμων.

Σύνταξη: Γ Αποστολάκης, Διόρθωση, Επιστημονική επιμέλεια: Στέλιος Μανωλιούδης
Πηγές:
MALEBYZI - "ΓΕΩΛΟΓΙΑ Α' ΛΥΚΕΙΟΥ", Δ. ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ - ΧΡ. ΣΙΔΕΡΗ 1996, Ο.Ε.Δ.Β.
"ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ Β' ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ", Θ. ΤΣΟΥΝΑΚΟΣ κ.ά., 1998, Ο.Ε.Δ.Β.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ: Στέλιος Μανωλιούδης, "ΓΕΩΛΟΓΙΑ ΕΛΛΑΔΑΣ -ΓΕΩΛΟΓΙΚΗ ΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ ΚΡΗΤΗΣ", 2005

ΑΠΟΛΙΘΩΜΑΤΑ

Τα απολιθώματα είναι τα λείψανα ή οι μαρτυρίες των ζώων ή των φυτών που διατηρήθηκαν με φυσικό τρόπο.

Η ζωή στον πλανήτη μας εμφανίστηκε πριν από 3.500 εκατομμύρια χρόνια. Από τότε υπάρχει μία διαδοχή από είδη φυτών και ζώων. Τα περισσότερα από αυτά έχουν εξαφανιστεί, αλλά ένας αριθμός τους έχει διατηρηθεί με τη μορφή απολιθωμάτων. Με τη μελέτη τους μπορούμε να έχουμε μία εικόνα της εξέλιξης της ζωής στον πλανήτη μας.

Η απολίθωση πραγματοποιείται, όταν εξαιτίας χημικών μεταβολών αντικαθίσταται το υλικό του φυτού ή του ζώου από ανόργανα άλατα μόριο προς μόριο. Τα φυτικά απολιθώματα είναι σπανιότερα, επειδή τα φυτά αποσυντίθενται γρήγορα, όταν πεθάνουν. Αντίθετα τα οστά των ζώων ή τα όστρακα βρίσκονται συχνότερα, επειδή αποτελούνται από σκληρά υλικά.
Η μετατροπή ενός ζωντανού οργανισμού σε απολίθωμα μπορεί να διαρκέσει και εκατομμύρια χρόνια. Όταν ένα ζώο πεθάνει, αρχίζει η διαδικασία της αποσύνθεσης. Τα σκληρά μέρη (όστρακα, κόκαλα, δόντια) αντέχουν περισσότερο από τους μαλακούς ιστούς, αλλά και αυτά αποσυντίθενται. Για να απολιθωθεί ένας οργανισμός πρέπει να σκεπαστεί με ίζημα, πριν προλάβει, να αποσυντεθεί. Η γρήγορη ταφή προφυλάσσει τα υπολείμματα ενός οργανισμού από το σπάσιμο και την καταστροφή από την αποσάθρωση. Ακόμα και μετά την ταφή, τα μαλακά μέρη ενός οργανισμού αποσυντίθενται από τα βακτήρια και έτσι συνήθως διατηρούνται μόνο τα σκληρά μέρη. Σε σπάνιες περιπτώσεις όμως, μπορούν να διατηρηθούν και τα μαλακά μέρη. Άλλες φορές το αρχικό κέλυφος ενός οργανισμού αφήνει ένα αποτύπωμα στα ιζήματα, που το περιβάλλουν. Αν το αρχικό κέλυφος αργότερα διαλυθεί, το εξωτερικό του εκμαγείο γεμίζει με ίζημα και έτσι τα αρχικά χαρακτηριστικά, που έχουν διατηρηθεί στο εξωτερικό εκμαγείο, αποτυπώνονται στο γέμισμα, έτσι ώστε να σχηματιστεί και ένα εσωτερικό εκμαγείο του αρχικού οργανισμού.

* Από την εργασία στην Ευέλικτη ζώνη των μαθητών (Ουζούνογλου, Παλαιολόγου, Σαμπαθιανάκη) της τρίτης τάξης (2003-2004) του Πειραματικού Γυμνασίου Ηρακλείου

ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΣΠΗΛΑΙΩΝ

Σπήλαιο ονομάζουμε τις κοιλότητες της γης, οι οποίες διανοίχτηκαν για διάφορους λόγους, και μέσα σε αυτές μπορούν να μπουν άνθρωποι. Υπάρχουν δυο κατηγορίες σπηλαίων, στην πρώτη ανήκουν τα ηφαιστειογενή, που υπάρχουν μέσα σε κοραλλιογενείς σχηματισμούς και στα κοιλώματα των πετρωμάτων, που σχηματίστηκαν από το κατακάθισμα του ανθρακικού ασβεστίου. Στην δεύτερη κατηγορία ανήκουν τα αιολικά, που σχηματίζονται από την ενέργεια των ανέμων. Τα τεκτονικά οφείλονται σε ορογενετικές κινήσεις και τα καρστικά που διανοίγονται από την διαβρωτική ενέργεια των νερών. Τα σπήλαια είναι μόλις 0,4 της εκατό των υπογείων κοιλοτήτων.

Το πιο βαθύ σπήλαιο του κόσμου βρίσκεται στην Κρουμπέρα του Καυκάσου με βάθος 2080μ. Το μεγαλύτερο σύμπλεγμα σπηλαίων είναι στις ΗΠΑ και ονομάζεται Μαμαίθ, έχει μήκος 580 χλμ.

ΤΑ ΣΠΗΛΑΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

Εξαιτίας της γεωλογικής και της τεκτονικής εξέλιξής της, η Κρήτη έχει ένα εξαιρετικά εκτεταμένο σύστημα υπόγειων κοιλοτήτων και ρωγμών. Σπήλαια και βάραθρα υπάρχουν σε μεγάλους αριθμούς κυρίως σε ασβεστολιθικά πετρώματα του Τρυπαλίου, της σειράς Τριπόλεως αλλά και σε πλακώδεις ασβεστόλιθους της σειράς των Ταλέων Ορέων. Το φαινόμενο ονομάζεται καρστικοποίηση και οι περιοχές καρστικές από το όνομα της περιοχής Karats της Σλοβενίας που μελετήθηκε για πρώτη φορά. Οι καρστικές περιοχές στην Κρήτη καταλαμβάνουν σχεδόν το 45% της επιφάνειάς της. Δημιουργήθηκαν με την μακροχρόνια διαβρωτική επίδραση του νερού.

Η Ελληνική Σπηλαιολογική Εταιρία έχει καταγράψει περίπου 10.000 σπήλαια σε όλη την Ελλάδα. Εξ' αυτών τα 3.500 είναι στην Κρήτη. Από αυτά έχουν εξερευνηθεί σπηλαιολογικά περίπου 1.000. Η Κρήτη έχει μερικά από τα πιο βαθιά και τα πιο μακριά έγκοιλα της Ελλάδας. Αρκετές δεκάδες από αυτά έχουν κατακόρυφο βάθος πάνω από 100μ. ενώ άλλα έχουν μήκος που ξεπερνά τα 1.000μ.Τα σπήλαια αυτά είναι εντυπωσιακά και ήδη από την παλαιολιθική εποχή, οι άνθρωποι τα χρησιμοποιούσαν σαν σπίτια και τύπους λατρείας.

Τα Λασιθιώτικα βουνά και τα όρη Σητείας είναι λιγότερο μελετημένα. Τα βαθύτερα βάραθρα που είναι γνωστά μέχρι σήμερα ξεπερνούν τα 100μ. Μερικά από τα πιο βαθιά είναι η "Περιστερότρυπα" στο όρος Σελένα με βάθος 84μ, η "Λατσίδα" κοντά στο οροπέδιο Καθαρού με βάθος 91μ. Επίσης πολύ κοντά στην Ίτανο, βρίσκεται και το μακρύτερο σπήλαιο (υπόγειο ρυάκι) του Νομού Λασιθίου με μήκος πάνω από 1.000μ. Γνωστό είναι επίσης το Δικταίο Άντρο όπου κατά την μυθολογία γεννήθηκε ο Δίας και βρίσκεται στο Οροπέδιο Λασιθίου.

Ο ορεινός όγκος του Ψηλορείτη είναι, σπηλαιολογικά, ο καλύτερα μελετημένος. Αποτελώντας τον υδροσυλλέκτη της κεντρικής Κρήτης έχει έναν μεγάλο αριθμό υπόγειων οχετών, οι οποίοι εκβάλλουν σε μικρές και μεγάλες πηγές. Από αυτές οι σπουδαιότερες είναι του Ζαρού, του Αλμυρού και του Μπαλίου. Το βάραθρο "Τάφκος στα Πετραδολάκια" στα Ανώγεια Ρεθύμνου έχει κατακόρυφο βάθος 475μ! λίγο πιο κοντά στο οροπέδιο της Νίδας βρίσκεται το βάραθρο 'Διπλοτάφκι" με βάθος 400μ και η "Ταφκούρα" με μήκος πάνω από 6.500μ και κατακόρυφο βάθος 708μ! Στο Κουδούνι βρίσκεται ο Τάφκος του "Μεσάκου" με βάθος 326μ. Ακόμη θα μπορούσαμε να ξεχωρίσουμε το βάραθρο "Κορίτσι" με βάθος 225μ. και τον "Χώνο" κοντά στον Σάρχο με βάθος 190μ και μήκος σχεδόν 2.000μ. Τα πιο γνωστά σπήλαια είναι, το Σφεντόνι λίγο έξω από τα Ζωνιανά, το Ιδαίον Άντρο που βρίσκεται στο Οροπέδιο της Νίδας και κατά την μυθολογία εκεί έκρυψε η Ρέα τον Δία από τον Κρόνο και το Ιστορικό σπήλαιο του Μελιδονίου. Ακόμα το σπήλαιο Ειλείθυιας που βρίσκεται Νότια της Αμνισού και ήταν αφιερωμένο στην προστάτιδα θεά του τοκετού την Ειλείθυια. Το σπήλαιο Αγίας Παρασκευής Σκοτεινού Ηρακλείου, το σπήλαιο Καμαρών στο χωριό Καμάρες, το σπήλαιο του Γερανιού.

Τα Λευκά όρη αποτελούν τον υδροσυλλέκτη της δυτικής Κρήτης. Μερικά από τα πολύ βαθιά βάραθρα είναι το περίφημο "Μαύρο Σκιάδι" με βάθος 343 μέτρα, ένα ανώνυμο στον Τροχάρη με βάθος 267 μέτρα. Η Καταβόθρα "Του Τζανή ο Σπήλιος". Στο οροπέδιο Ομαλού Χανίων έχει συνολικό βάθος 280μ. και μήκος που ξεπερνά τα 2 χιλιόμετρα. Στα Λευκά όρη βρίσκεται και το βαθύτερο βάραθρο της Ελλάδας, ο "Γουργούθακας" με βάθος 1207μ!

Αρκετά σπήλαια της Κρήτης έχουν πλούσιο λιθωματικό διάκοσμο. Μερικά από τα πιο εντυπωσιακά είναι το σπήλαιο "Στα Πελεκητά" Κάτω Ζάκρου και το σπήλαιο του Ψυχρού στο νομό Λασιθίου, το σπήλαιο Καμιλάρη και ο "Μαρμαρόσπηλιος" στο νομό Ηρακλείου, το σπήλαιο "Σφεντόνι" στα Ζωνιανά και ο Γεροντόσπηλιος Μελιδονίου στο νομό Ρεθύμνου και ο "Ελληνόσπηλιος" Αφράτας στο νομό Χανίων.

Τα σπήλαια του δήμου μας αναφέρονται παρακάτω.

Σύνταξη: Γ Αποστολάκης, Διόρθωση
Επιστημονική επιμέλεια: Στέλιος Μανωλιούδης
Πηγές:
MAΛEBYZI, "ΓΕΩΛΟΓΙΑ Α' ΛΥΚΕΙΟΥ", Δ. ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ - ΧΡ. ΣΙΔΕΡΗ, 1996, Ο.Ε.Δ.Β.
"ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ Β' ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ", Θ. ΤΣΟΥΝΑΚΟΣ κ.ά., 1998, Ο.Ε.Δ.Β.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ: Στέλιος Μανωλιούδης, "ΓΕΩΛΟΓΙΑ ΕΛΛΑΔΑΣ - ΓΕΩΛΟΓΙΚΗ ΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ ΚΡΗΤΗΣ", 2005

ΝΥΧΤΕΡΙΔΟΣΠΗΛΙΟΣ ΤΩΝ ΑΝΩ ΑΣΙΤΩΝ

Η γεωλογία και η ιδιαίτερη βιολογική αξία

Ο Νυχτεριδόσπηλιος των Άνω Ασιτών είναι ένα σπήλαιο, που όπως άλλωστε και η μεγάλη πλειοψηφία των σπηλαίων, έχει σχηματιστεί σε ασβεστόλιθο. Ο ασβεστόλιθος αυτός σχηματίστηκε πριν από 11 με 7 εκατομμύρια χρόνια. Τα σπήλαια που εμφανίζονται σε ασβεστόλιθους, ή όπως αλλιώς τα ονομάζουμε "τα καρστικά σπήλαια", σχηματίζονται από την χημική διάλυση του ασβεστόλιθου από την δράση του νερού. Οι ασβεστόλιθοι είναι πετρώματα, που αποτελούνται από ανθρακικό ασβέστιο. Κατά την κατείσδυση του μέσα από τα υπερκείμενα πετρώματα το νερό εμπλουτίζεται σε CO2. Το διάλυμα αυτό (νερό + CO2) δρα ως ασθενές ανθρακικό οξύ, το οποίο, καθώς κυλάει μέσα από ρωγμές στον ασβεστόλιθο, διαλύει το ανθρακικό ασβέστιο διευρύνοντας τις ρωγμές αυτές και σχηματίζοντας κοιλότητες που σταδιακά γίνονται σπήλαια. Η ανάπτυξη του Νυχτεριδόσπηλιου είναι γραμμική. Το εξωτερικό τμήμα του σπηλαίου αναπτύσσεται με διεύθυνση ΝΔ-ΒΑ, ενώ το κύριο τμήμα του σπηλαίου έχει διεύθυνση Α-Δ. Το σπηλαίο δημιουργήθηκε, με τον τρόπο που περιγράφηκε πιο πάνω, από την διεύρυνση δύο μεγάλων διακλάσεων (μεγάλων ρωγμών) στον ασβεστόλιθο που είχαν αντίστοιχα τις παραπάνω διευθύνσεις.

Στο πρώτο τμήμα του σπηλαίου η νότια πλευρά του δεν αποτελείται πλέον από συμπαγές ασβεστόλιθο, αλλά από συσσωρευμένους βράχους λόγω κατάρρευσης του τοιχώματος αυτού. Στο δεύτερο τμήμα του σπηλαίου παρατηρείται σταγονοροή που γίνεται πιο έντονη κατά τους χειμερινούς μήνες, με αποτέλεσμα σε ορισμένα σημεία του δαπέδου να κατακρατείται νερό και να σχηματίζονται λιμνούλες. Στο τμήμα αυτό επίσης παρατηρείται ο σχηματισμός σπηλαιοδιάκοσμου, που αποτελείται κυρίως από μικρών διαστάσεων και όχι εκτεταμένους σταλακτίτες και σταλαγμίτες. Η ηλικία του σπηλαίου γεωλογικά μπορεί να χαρακτηριστεί ως πρόσφατη και συνεπώς μπορούμε να θεωρήσουμε ότι ο Νυχτεριδόσπηλιος βρίσκεται ακόμα σε ένα στάδιο "νεότητας" και στο απώτερο μέλλον περιμένουμε την περαιτέρω εξέλιξη του σπηλαίου. Ο Νυχτεριδόσπηλιος των Άνω Ασιτών είναι από τα 4 σημαντικότερα σπήλαια του Ψηλορείτη για τις νυχτερίδες. Αποτελεί καταφύγιο για το είδος Rhinolophus ferrumequinum όλο το χρόνο και μάλιστα στις αρχές του καλοκαιριού εκατοντάδες θηλυκά μαζεύονται εκεί για να γεννήσουν. Στο είδος αυτό, όπως υποδηλώνει και το όνομά του, το ρύγχος έχει ένα άτριχο σχηματισμό σε σχήμα πετάλου και στο κέντρο αυτού, πάνω από τα ρουθούνια υπάρχει μία λεπτή προεξοχή και ένας λογχοειδής σχηματισμός από δέρμα. Η κατασκευή αυτή χρησιμεύει στο να κατευθύνονται οι υπέρηχοι που εκπέμπει το ζώο για να προσανατολιστεί στο χώρο και να εντοπίσει τα έντομα με τα οποία τρέφεται. Είναι από τα πιο μακρόβια είδη νυχτερίδας, καθώς κάποια άτομα έχουν ζήσει τριάντα χρόνια!!! Παρόν στο σπήλαιο όλο το χρόνο είναι και το Rhinolophus hipposideros, είδος αρκετά όμοιο με το Rhinolophus ferrumequinum, αλλά πολύ μικρότερο (4 έως 10mgr και 16 έως 35 mgr αντίστοιχα). Επίσης, στο σπήλαιο συναντάμε περιστασιακά και λίγα άτομα από τα είδη Rhinolophus blasii (επίσης όμοιο με τα δυο προηγούμενα και με ενδιάμεσο μέγεθος), Myotis blythii, Myotis emarginatus, Plecotus colombatovici και Miniopterus schreibersii. Όλα τα είδη αυτά που συναντάμε στο Νυχτεριδόσπηλιο των Άνω Ασιτών κινδυνεύουν σε παγκόσμιο επίπεδο και προστατεύονται από την ευρωπαϊκή νομοθεσία. Οι κυριότερες απειλές είναι η υπερβόσκηση, οι μονοκαλλιέργειες, η χρήση των εντομοκτόνων, αλλά και οι παρεμβάσεις στις θέσεις που οι νυχτερίδες φωλιάζουν. Οι νυχτερίδες του Νυχτεριδόσπηλιου είναι σημαντικότατες για την ευημερία και την οικονομία των κατοίκων της περιοχής, αλλά όχι επειδή τα κόκαλά τους φέρνουν γούρι - αυτή είναι μια τσιγγάνικη δοξασία και τίποτα περισσότερο. Όπως και οι περισσότερες νυχτερίδες στον κόσμο, τρέφονται με έντομα βλαβερά για τον άνθρωπο (κουνούπια κ.ά.) και τις καλλιέργειές του (σκαθάρια και νυχτοπεταλούδες κ.λπ.). Το μόνο που χρειάζεται για την προστασία τους είναι να μην μπαίνουμε μέσα στο σπήλαιο το χειμώνα, οπότε κάποιες μπορεί να κοιμούνται πολύ βαθιά και κυρίως από το Μάιο μέχρι και τον Ιούλιο, δηλ. την περίοδο των γεννήσεων και του θηλασμού, διότι οι μητέρες όταν τρομάζουν αφήνουν τα νεογέννητα να πέσουν κάτω και να πεθάνουν. Έτσι, δείχνοντας τον ελάχιστο σεβασμό, ο Νυχτεριδόσπηλιος θα συνεχίσει να είναι ένα καταφύγιο για αυτά τα τόσο σημαντικά, ενδιαφέροντα και ευάλωτα ζώα.

Σύνταξη, επιστημονική επιμέλεια: Ηλιόπουλος Γεώργιος, Γεωργιακάκης Παναγιώτης
Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης, Πανεπιστήμιο Κρήτης

Μια μαθήτρια περιγράφει:

Η ιστορία γράφει: Ότι ο νυχτεριδόσπηλιος υπήρξε καταφύγιο κατοίκων της περιοχής που κυνηγημένοι απο τους εκάστοτε κατακτητές κατέφυγαν στο χώρο αυτό που κάποιες φορές υπήρξε προστατευτικός και άλλες καταστροφικός. Επί Τουρκοκρατίας βρήκαν τραγικό θάνατο εκατοντάδες γυναικόπαιδα που είχαν κρυφτεί για να σωθούν...

Ο μύθος λέει: Πως μέσα στο σπήλαιο υπάρχουν αέρινες υπάρξεις, οι Νεράιδες που έχουν μακριά χρυσαφένια μαλλιά και φοράν αραχνούφαντα φορέματα. Τα μεσάνυχτα βγαίνουν στα μεγάλα "δωμάτια" μέσα στο σπήλιο και χορεύουν με τέτοια κίνηση που μαγεύουν το νού του ανθρώπου. Ελάχιστοι θνητοί είχαν την τύχη να τις δούν και όσοι τις είδαν, δεν μπόρεσαν να τις βγάλουν ποτέ απο το μυαλό τους. Ένας απο αυτούς "ο Ευτύχης" ένα παληκάρι απο τις Άνω Ασίτες κατάφερε να αγγίξει μια απο αυτές και απο τότε παρέμεινε για πάντα στα ονειρά του... και την φαντασία του...

Άνω Ασίτες, 31-1-06
Σύνταξη: Κοπιδάκη Ιφιγένεια - Δακτυλογράφιση: Ελένη Πανίκο

ΣΠΗΛΑΙΟ ΑΓΙΟΥ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥ

Το σπήλαιο αυτό βρίσκεται στο φαράγγι του Αγίου Χαραλάμπου στις Άνω Ασίτες. Έχει απόσταση απο το έδαφος 15 μέτρα περίπου. Περισσότερες πληροφορίες δεν υπάρχουν γιατί το σπήλαιο δεν έχει εξερευνηθεί.

Σύνταξη: Αποστολάκης Γιώργος

ΕΞΟΡΥΞΕΙΣ ΠΕΤΡΩΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΠΥΡΓΟΥ

Ερώτηση στον κύριο Λιναρδάκη Μανόλη επιστάτη τού Γυμνασίου - Λυκείου Αγ. Μύρωνα: Τι θυμάστε ή τι έχετε ακούσει για τις εξορύξεις στο χωριό Πυργού Μαλεβυζίου για τα λεγόμενα (Νταμάρια) στο πέρασμα των χρόνων;
Απάντηση:
Υπήρχε ένα νταμάρι νότια τού χωριού πού κάποτε ήταν (φημολογείται από το έτος 1890) ήταν σε πλήρη "εξέλιξη". Επίσης λένε οι γέροντες του χωριού ότι με τις πέτρες πού εξορρίχθηκαν από αυτό το νταμάρι χτίσθηκε η Εκκλησία τού Πολιούχου τού χωριού, Άγιος Γεώργιος. Το νταμάρι αυτό είχε μήκος περίπου διακόσια μέτρα, και πλάτος πενήντα μέτρα. Στην πάνω μεριά το τελείωμα τού νταμαριού σήμερα ονομάζεται "κοφτό χαράκι".

Χαρακτηριστικό αυτού τού νταμαριού ήταν η καθαριότητα της πέτρας και η αντοχή της αφού τώρα και έπειτα από τόσα χρόνια δεν έχουν καμία αλλοίωση.

Άλλο ένα νταμάρι υπήρχε στην θέση Πλακούρια και αυτό μεγάλο νταμάρι με γερή και καθαρή πέτρα. Ο Πετρουλάκης Νικόλαος τα χρόνια εκείνα το δούλευε επαγγελματικά και πουλούσε τις πέτρες πού έχουν χτιστή σχεδόν σε όλοι την Κρήτη.

Σύνταξη - Δακτυλογράφηση: Αεράκης Γιάννης
Σημείωση Στέλιου Μανωλιούδη, γεωλόγου:
Για την πρώτη περίπτωση που αναφέρει ο κος Λιναρδάκης, το πέτρωμα είναι μαργαϊκός ασβεστόλιθος, μεικαινικής ηλικίας 10 εκατομμυρίων χρόνων περίπου, καλής ποιότητας. Φαίνεται μία βαθμίδα με ορθό μέτωπο, πλάτους πενήντα περίπου μέτρων και ύψους 6 μέτρων. Ο τρόπος εξόρυξης (σκάψιμο γύρω από κάθε πέτρα) φαίνεται να ήταν πολύ παλιός και παραπέμπει στην Ενετοκρατία και ίσως έχει βάση η πληροφορία (η οποία από γενιά σε γενιά μεταφέρθηκε για πάνω από 500 χρόνια) που οι κάτοικοι μετέφεραν, για χρήση αρκετών ποσοτήτων πέτρας για τον "Κούλε", τα νεώρια και τα Ενετικά τείχη του Ηρακλείου.

Για την δεύτερη περίπτωση η εξόρυξη στα "Πλακούρια" έδωσε πέτρες για τον πολιούχο του Ηρακλείου τον Άγιο Μηνά, ο οποίος θεμελιώθηκε στα 18... και τέλειωσε στα 18... Φαίνεται πως μέρος των πετρωμάτων που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή του Αγίου Μηνά να προήλθαν από την περιοχή αυτή. Δεν υπάρχουν μεγάλα μέτωπα αλλά υπάρχουν σωροί από μικρά κομμάτια τα οποία προήλθαν από την επεξεργασία των κομματιών. Άλλωστε οι εξορύξεις του προπερασμένου αιώνα γενικά δεν σχημάτιζαν μεγάλες βαθμίδες.

ΠΑΝΙΔΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αναγνωρίζεται πλέον σήμερα ότι η πανίδα και η χλωρίδα κάθε χώρας αλλά και ολόκληρου του πλανήτη μας αποτελεί έναν ανεπανάληπτο και αναγκαίο πλούτο για την επιβίωσή μας.

Επίσης, είναι γνωστό ότι οι πληθυσμοί πολλών ειδών της πανίδας και της χλωρίδας σε παγκόσμια κλίμακα μειώνονται με γρήγορους ρυθμούς εξαιτίας φυσικών μεταβολών αλλά και της ανθρώπινης δραστηριότητας. Τότε μιλάμε για απειλούμενα είδη. Σήμερα οι πληθυσμοί αρκετών ειδών έχουν ήδη εξαλειφθεί. Υπάρχει λοιπόν άμεση ανάγκη για προστασία της παγκόσμιας χλωρίδας και πανίδας, επομένως και της ελληνικής και ειδικότερα της κρητικής.

Σήμερα, στην Κρήτη υπάρχουν πολλά είδη απειλούμενων φυτών και ζώων, όπως ο κρητικός αγριόγατος - το ζώο φάντασμα- ο κρητικός ιχνηλάτης, η πετροπέρδικα, ο κρητικός αίγαγρος ή αλλιώς κρι-κρι, η θαλάσσια χελώνα Caretta-caretta, η Monachus-monachus, ο δίκταμος, το κυκλάμινο, το κρινάκι της θάλασσας και άλλα είδη.

Κρητικός αγριόγατος (Felis silvestris)

ΦΩΤ.: ΜΟΥΣΕΙΟ ΦΥΣΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ

Eνδημική μορφή του πλατιά εξαπλωμένου στην Ευρώπη Αγριόγατου. Είναι το μόνο άγριο αιλουροειδές του νησιού. Μήκος σώματος 50 εκ. και ουράς μέχρι 30 εκ. στα αρσενικά ενώ στα θηλυκά είναι μικρότερα. Η ουρά είναι στενότερη στη βάση και πιο φουντωτή στην άκρη. Το χρώμα του τριχώματος είναι γενικά ανοιχτό με σκούρες κηλίδες και ραβδώσεις. Στην ουρά υπάρχουν μερικοί μαύροι δακτύλιοι ενώ το άκρο είναι πάντα μαύρο.

Ζεί συνήθως σε μέρη που υπάρχουν δάση και σε βραχώδεις θέσεις των βουνών. Τρέφεται με λαγούς, πουλιά, έντομα τρωκτικά κ.ά. Γεννάει 1-2 φορές το χρόνο. Ζώο εξαιρετικά σπάνιο σήμερα στο νησί, κινδυνεύει να εκλείψει εξ αιτίας της χρήσης δηλητηρίων στη φύση.

Ζώο "φάντασμα" αποκαλείται από πολλούς, καθώς το μοναδικό στοιχείο που υπήρχε μέχρι πρόσφατα για την ύπαρξή του (στους επιστήμονες αφού οι κτηνοτρόφοι το είχαν συναντήσει πολλές φορές) ήταν δυο δέρματα που είχε αγοράσει το 1905 στα Χανιά το μέλος μιας αγγλικής επιστημονικής αποστολής (η κα Bate). Στις 10 Απριλίου του 1996 όμως δύο φοιτήτριες μιας ιταλικής αποστολής του πανεπιστημίου της Perugia (με επικεφαλής τους καθηγητές B. Ragni M. Και Massetti) που είχαν αποφασίσει να μελετήσουν τα σαρκοφάγα ζώα της Κρήτης σε συνεργασία με το μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, στήνει παγίδες κοντά στο χωριό Πλάτανος Αμαρίου με την βοήθεια του προέδρου του χωριού αλλά και των κατοίκων. Σε μία από αυτές πιάνεται ο αγριόγατος, πράγμα το οποίο επιβεβαιώνει την "αμφισβητούμενη" ύπαρξή του.

Προκύπτουν τρία ενδιαφέροντα πεδία για την βασική αλλά και την εφαρμοσμένη έρευνα:

1. Πως βρέθηκε στην Κρήτη, αφού τα μεγάλα σαρκοφάγα είναι γνωστό πως δεν είναι καλοί κολυμβητές; Είτε ήλθε πριν τον αποχωρισμό της Κρήτης από τις γειτονικές περιοχές είτε τον έφεραν οι πρώτοι άποικοι της ως οικόσιτο ζώο και κάποια ζώα ξέφυγαν δημιουργώντας νέους άγριους πληθυσμούς.

2. Η Βιολογία του ζώου είναι παντελώς άγνωστη. Ποια είναι η πληθυσμιακή του κατάσταση, που εντοπίζονται οι πληθυσμοί, ποιες είναι οι διατροφικές του συνήθειες, ποια είναι η οικολογία του, αν αντιμετωπίζει κινδύνους και ποιοι είναι αυτοί;

3. Ο Κρητικός αγριόγατος, όπως και στη Σαρδηνία και την Κύπρο είναι υποείδος αφρικανικής προέλευσης, σε αντίθεση με αυτόν που υπάρχει στην Ηπειρωτική Ελλάδα και σε όλη την υπόλοιπη Ευρώπη. Γιατί συμβαίνει αυτό; Οι συγκρίσεις θα μας δώσουν απαντήσεις.

Άρκαλος ή ασβός (Meles meles)

Σαρκοφάγο θηλαστικό με κοντά πόδια και σχετικά μακρύ σώμα (70-95 εκατοστά) και κοντή ουρά (15 εκατοστά) φτάνει σε βάρος τα 20 κιλά. Έχει τρίχωμα κοντό, πυκνό και σκληρό ασημόλευκο στη ράχη, στα πλευρά και την ουρά. Φέρει μια χαρακτηριστική λευκή ταινία που ξεκινά από το άκρο του ρύγχους του και φτάνει ως το πίσω μέρος της κεφαλής. Στις δύο πλευρές υπάρχουν, παράλληλα, δύο άλλες ταινίες με καφέ σκούρα απόχρωση, οι οποίες περνάνε πάνω από τα μάτια.

Είναι ζώο παμφάγο, τρώει λαγούς, κουνέλια, αρουραίους, ποντίκια, σκουλήκια, ρίζες, φρούτα (τα αμπέλια αναστενάζουν), σκαθάρια, σπόρους
(βελανίδια), έντομα (σφήκες, μέλισσες κ.λπ.) και σαλιγκάρια. Γενικά προτιμά τη ζωική τροφή. Το χειμώνα παραμένει δραστήριος.

Έχει βάδισμα νωθρό και μοιάζει με της αρκούδας.

Γεννά Φεβρουάριο με Μάρτιο 3-5 μικρά ύστερα από εγκυμοσύνη 7-8 μηνών. Μετά από 6 εβδομάδες τα μικρά αποχωρίζονται από τους γονείς για να ζήσουν μόνα. Ενηλικιώνονται σε δύο χρόνια. Ζει περίπου 15 χρόνια.

Είναι νυκτόβιο ζώο, περνά τη ζωή του σε υπόγεια φωλιά (ένα πολύπλοκο τούνελ με πολλούς διαδρόμους και εξόδους διαφυγής) που κατασκευάζει στο έδαφος. Κοινό ζώο στην Κρήτη συναντάται έως τα 1500 μέτρα υψόμετρο παλιότερα δεκαετία του 1960 και πριν το κυνηγούσαν για το δέρμα του. Επιτίθεται μόνο αν βρεθεί σε άμυνα καθώς βγαίνει από τη φωλιά του κ.λπ.

Ζουρίδα (Martes foina)

Όμορφο, ευκίνητο αρπακτικό ζώο. Έχει σώμα μακρύ (έως 55 εκατοστά) με κοντά πόδια ενώ η ουρά του φτάνει τα 30 εκατοστά. Το χρώμα της Κρητικής ζουρίδας είναι μπεζ σκούρο, ενώ τα άκρα και τα ρύγχος είναι πιο σκούρα, μαυριδερά. Φέρει λευκές ταινίες στο λαιμό και έχει ρύγχος μυτερό, ξανθό με κοφτερά τριγωνικά δόντια και μουστάκια στο πάνω χείλος, αυτιά όχι πολύ μεγάλα και μάτια ζωηρά και έξυπνα. Στα πόδια έχει νύχια σουβλερά σαν της γάτας. Με αυτά σκαρφαλώνει στα δένδρα και πιάνει μικρά πουλιά που της αρέσουν.

Το πετροκούναβο είναι ένα συμπαθητικό θηλαστικό, δενδρόβιο, νυχτόβιο, σαρκοφάγο και φρουτοφάγο που ζει μοναχικά (εκτός της εποχής του ζευγαρώματος) στις σχισμές των βράχων, σε κουφάλες δέντρων, σε εγκαταλελειμένες φωλιές αρπακτικών πουλιών, σε έρημες υπόγειες στοές, σε αραιά δάση, σε θαμνότοπους και σε φαράγγια.

Την τροφή του αποτελούν κυρίως λαγοί, τρωκτικά ποντίκια και αρουραίοι, αλλά και σκουλήκια, αυγά πουλιών, φρούτα και φυσικά κότες που βρίσκει κάνοντας επιδρομές στα κοτέτσια, προκαλώντας την μήνη των χωρικών. Όταν μπει στο κοτέτσι δεν αφήνει κότα για κότα. Όλη τη μέρα μένει κρυμμένο και την νύχτα αρχίζει τη δραστηριότητα της για αναζήτηση τροφής. Στήνει ενέδρα και επιτίθεται στα ζώα που αποτελούν τη λεία του. Πλησιάζει αθόρυβα κυρίως όταν αυτά κοιμούνται και τα πνίγει με δαγκωματιές στο λαιμό.

Το θηλυκό μετά από κυοφορία 9 μηνών, γεννά το Μάρτιο ή αρχές Απριλίου 3-4 μικρά, τα αποθέτει σε μια κοιλότητα δένδρου που γεμίζει με βρύα και τα φροντίζει πολύ. Ύστερα από λίγες εβδομάδες ακολουθούν τη μητέρα τους στις αναρριχήσεις και το κυνήγι.

Στην Κρήτη πριν από είκοσι περίπου χρόνια η γούνα της ζουρίδας είχε μεγάλη εμπορική αξία και γι' αυτό κινδύνευε ν' αφανιστεί. Σήμερα, δεν κυνηγιέται πια κι έτσι έχει πολλαπλασιαστεί πολύ. Την συναντάμε σ' ολόκληρο το νησί καθώς και στην Κάρπαθο, τις Κυκλάδες και τις Σποράδες.

Στους δρόμους συχνά τις συναντάμε τη νύχτα ή κατά την ημέρα νεκρές χτυπημένες από τα νυχτερινά αυτοκίνητα. Σύμφωνα με τις εφημερίδες ("ΤΑ ΝΕΑ", 9-6-2005) το Υπουργείο Γεωργίας αντιμετώπιζε το ενδεχόμενο να εισάγει στείρες νυφίτσες (Mustella Putorius) για να μειώσει τους πληθυσμούς των αγριοκούνελων.

Καλογιαννού (Mustela nivalis)

Ενδημική μορφή κοινό σε όλο το νησί.

Είναι ζώο μικρό με κοντά πόδια, μακρύ σώμα και μέτρια ουρά, φτάνοντας συνολικό μήκος 17 έως 24 εκ. Τα θηλυκά είναι μικρότερα από τα αρσενικά. Το χρώμα της Κρητικής νυφίτσας είναι σκούρο καστανό, προς σταχτί-κιτρινωπό με ανοιχτόχρωμη κοιλιά.

Είναι ζώο νυκτόβιο. Την ημέρα κρύβεται στη φωλιά που μπορεί να είναι στη ρίζα ενός δένδρου, η ανάμεσα σε πέτρες η σε τοίχους. Πολύ συχνά χρησιμοποιεί σαν κατοικία της τις φωλιές ποντικών που τις στρώνει με ξερά φύλλα για ν' αναθρέψει εκεί τα μικρά της.

Ζει σε δάση, σε κοιλότητες βράχων, σε κλαδιά δένδρων, σε φωλιές άλλων ζώων, σε εγκαταλελειμμένα σπίτια αλλά και θαμνότοπους. Τρέφεται με ποντίκια, λαγούς, κουνέλια, αυγά, μικρά πουλιά, βατράχια κ.τ.λ. Το θηλυκό έπειτα από κυοφορία 6 εβδομάδων, γεννά δύο φορές το χρόνο 4 ως 8 μικρά που γεννιούνται τυφλά.

Θεωρείται ωφέλιμη γιατί τρώει ποντίκια που καταστρέφουν τους αγρούς αλλά επιτίθεται σε κατοικίδια πτηνά (κότες κ.λπ.). Μπαίνει ακόμα και μέσα στα σπίτια όπου καταστρέφει ρούχα.

Λαγός (Lepus europaeus)

Είναι ζώο θηλαστικό, χορτοφάγο με συνολικό μήκος έως 55 εκατοστά. Ζυγίζει 2-3 κιλά. Το χρώμα του είναι καστανόγκριζο έως γκρίζο καφέ.

Έχει μακριά αυτιά, τα πίσω πόδια του είναι πιο μακριά από τα μπροστινά και τα πέλματα του καλύπτονται από παχύ τρίχωμα και αφήνουν χαρακτηριστικό αποτύπωμα στο χιόνι.

Χαρακτηριστικό του γνώρισμα η μεγάλη ταχύτητα που αναπτύσσει (50-60 χιλιόμετρα την ώρα όταν τρέχει). Έχει διαμορφωμένα πόδια ώστε να πηδά να περπατά και να τρέχει. Είναι συνεχώς ανήσυχος. Όταν ακούσει θόρυβο στέκεται στα πίσω πόδια με σηκωμένα τα μακριά αυτιά του.

Η φωλιά βρίσκεται είτε σε τρύπες είτε σε ψηλά χόρτα ή θάμνους καλά καμουφλαρισμένη. Όταν πηγαίνει σε αυτή προσπαθεί να μπερδέψει τους διώκτες του, κάνοντας "διπλά" (διαδρομή ανάποδης κατεύθυνσης στα ίδια βήματα) και μετά με άλμα 3-5 μέτρα κάθεται στη φωλιά του.

Την ημέρα κρύβεται και το σούρουπο αρχίζει την αναζήτηση της τροφής του. Τρώει χόρτα, σιτηρά, λάχανα, παντζάρια, βλαστάρια, κλαδιά αλλά και μπουμπούκια δένδρων.

Το θηλυκό γεννά τρεις ως τέσσερις φορές το χρόνο, έπειτα από κυοφορία 30-45 ημερών. Την πρώτη φορά τον Μάρτιο 1-2 μικρά, τη δεύτερη 3-4 μικρά και την Τρίτη και τέταρτη φορά 1-2. Η τελευταία γέννα συνήθως είναι τον Αύγουστο. Τα μικρά καλύπτονται από παχύ τρίχωμα και μπορούν να κινηθούν αμέσως. Θηλάζουν μόνο μία εβδομάδα και για δύο εβδομάδες μένουν κρυμμένα στη φωλιά και η μητέρα τους φέρνει τροφή. Ύστερα από τρεις εβδομάδες φροντίζουν μόνα τους για την αναζήτηση τροφής. Το πρώτο χρόνο είναι ικανά για αναπαραγωγή.

Ζει μέχρι υψόμετρο 1800 μέτρα και η διάρκεια ζωής του φτάνει τα 7-8 χρόνια. Ζει μόνος του, κινείται τις νυχτερινές ώρες, είναι ζώο δειλό αλλά η πονηριά και η ταχύτητα του τού επιτρέπουν να κινείται και την ημέρα με άνεση.

Έχει πολλούς εχθρούς, τη ζουρίδα, το σκύλο, όλα τα αρπακτικά ζώα και τον άνθρωπο. Αμύνεται τρέχοντας ή μένοντας κρυμμένος στο έδαφος.

Το υποείδος Lepus timidus λαγός ορεινός είναι μεγαλύτερος μήκος συνολικό 60 εκατοστά βάρος 3-5 κιλά με μικρότερη ουρά και αυτιά.

Διαλέγει συνήθως φωλιές σε τρύπες όπου τον κυνηγούν οι ορεινοί κάτοικοι στήνοντας ειδικές πέτρινες παγίδες τα "τσουρί".

Σκανζόχοιρος (Erinaceus consolor)

Μικρόσωμο θηλαστικό, με μήκος 25-30 εκ. με σώμα κοντό και παχύ. Έχει μυτερό ρύγχος, μικρά μάτια και πλατιά αυτιά. Ο λαιμός το πρόσωπο και η κοιλιά καλύπτονται από μαλακές τρίχες που έχουν χρώμα κιτρινωπό ή λευκωπό. Το υπόλοιπο σώμα καλύπτεται από πολυάριθμα σκληρά αγκάθια που έχουν μήκος περίπου 2 εκατοστά και χρώμα απαλό κίτρινο με ραβδώσεις. Τα πόδια έχουν δάχτυλα που καταλήγουν σε δυνατά γαμψά νύχια.

Οι αισθήσεις της όσφρησης και της ακοής είναι πολύ ανεπτυγμένες. Το θηλυκό είναι λίγο πιο παχύ και πιο μακρύ από το αρσενικό και έχει πιο μακρύ ρύγχος.

Τρέφεται με καρπούς, φρούτα που είναι πεσμένα στο έδαφος, έντομα, σαλιγκάρια, ριζώματα φυτών, μικρά ποντίκια, αβγά και φίδια. Το φθινόπωρο, ο σκαντζόχοιρος στρώνει μια φωλιά με βρύα και φύλλα κάτω από ένα δένδρο και πέφτει σε χειμερία νάρκη, που διαρκεί ως το Μάρτιο ή τον Απρίλιο. Η θερμοκρασία του σώματος του στην περίοδο αυτή πέφτει στους 5,5 βαθμούς C.

Είναι μοναχικό ζώο. Την ημέρα μένει κρυμμένο στους θάμνους ή σε άλλα απόκρυφα μέρη.

Στην αρχή του καλοκαιριού και μετά από περίοδο κυοφορίας περίπου 7 εβδομάδων, το θηλυκό γεννά 3-6 μικρά. Έχουν μέγεθος 6 εκατοστά, το χρώμα τους είναι λευκό γκριζωπό και τα αγκάθια τους είναι κοντά και μαλακά. Θηλάζουν ένα μήνα και ωριμάζουν σε μερικές εβδομάδες αφού μάθουν να αναζητούν την τροφή τους μαζί με τη μητέρα τους.

Εχθροί του είναι ο σκύλος, τα αρπακτικά πουλιά και τα φίδια. Όταν αντιλαμβάνεται κίνδυνο, μαζεύει το σώμα του γίνεται σαν αγκαθωτή σφαίρα.

Είναι ωφέλιμο για τον άνθρωπο ζώο γιατί τρέφεται με έντομα και άλλα βλαβερά για τη γεωργία ζώα όπως ποντίκια κ.λπ.

Κρητικός ιχνηλάτης

Ο Κρητικός ιχνηλάτης βρίσκεται στο νησί για περισσότερα από 4000 χρόνια. Η καταγωγή του βρίσκεται στους αρχαίους λαγωνικού τύπου σκύλους της Αιγύπτου. Μεταφέρθηκε στο νησί από τους Κρήτες θαλασσοπόρους και τους Φοίνικες από το 2.000 π.Χ. Η συνεχής νησιωτική απομόνωση δημιούργησε το σημερινό σκύλο. Εκτός από τους μεγαλόσωμους λαγωνικούς σκύλους, στην Αίγυπτο υπήρχε και μια άλλη κυνηγετική ράτσα - οι αρχαιολόγοι τα ονόμασαν "σκύλους του Χέοπα"- πιο μικρόσωμη, με όρθια αυτιά, κουλουριασμένη ουρά και ρυτίδες στο πρόσωπο που έμοιαζε με το σημερινό Αφρικάνικο σκύλο "Μπαζέντζι" με τον οποίο ο Κρητικός ιχνηλάτης έχει κοινά στοιχεία, όπως μυτερό ρύγχος, μαύρη μύτη, παρόμοια σκέλη, όρθια αυτιά, κουλουριαστή ουρά και γενικά παρόμοια μορφολογική εμφάνιση.

Επειδή το έδαφος της Κρήτης είναι ορεινό και δύσκολο, με πολλά βράχια και γκρεμούς δεν ήταν κατάλληλο για τους μεγαλόσωμους λαγωνικούς σκύλους και όπως όλα δείχνουν, οι έμποροι έφερναν τη μικρή ράτσα, δηλαδή τους "σκύλους του Χέοπα" η Μπαζέντζι από την οποία κατευθείαν προέρχεται ο Κρητικός ιχνηλάτης.

Η ράτσα αυτή λόγω της απομόνωσης στα ορεινά εδάφη της ενδοχώρας της Κρήτης διατήρησε επί αιώνες σχεδόν τον αρχικό λαγωνικό τύπο.

Το 1834 επισκέφθηκε την Κρήτη ο Άγγλος περιηγητής Pashley ο οποίος στο βιβλίο του "ταξίδια στην Κρήτη", μεταξύ των άλλων πληροφοριών γράφει για τα κρητικά σκυλιά. Τις ίδιες πληροφορίες για τον Κρητικό ιχνηλάτη αναφέρει το 1845 ο φυσιοδίφης v. Raulin στο αξιόλογο έργο του "φυσική περιγραφή της νήσου Κρήτης" (Disctiption Physiquede l΄ ile de Crete) Παρίσι 1869.

Το 1933 ο αρχαιολόγος και έφορος αρχαιοτήτων Ηρακλείου Σπ. Μαρινάκης μανιώδης κυνηγός και κυνόφιλος, δημοσίευσε στα "κυνηγετικά νέα" ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο με τίτλο "οι περίφημοι κρητικοί κύνες της αρχαιότητας". Είχε προτείνει να ιδρυθεί και σωματείο για την προστασία του Κρητικού ιχνηλάτη, αλλά δεν ενδιαφέρθηκαν οι κυνηγοί της Κρήτης.
Στους ορεινούς όγκους του Μεραμπέλου και της Ιεράπετρας, στα όρη της Σητείας και στο οροπέδιο της Χήρου βρέθηκαν τα τελευταία απομεινάρια του Κρητικού Ιχνηλάτη, κοντά σε κτηνοτρόφους που τον χρησιμοποιούσαν και ως ποιμενικό και σε κάποιους μερακλήδες κυνηγούς. Σήμερα, ο αριθμός των σκύλων φτάνει τους 150 περίπου.

Γυπαετός ή κοκαλάς (Gypaetus barbatus)

ΦΩΤ.: ΜΟΥΣΕΙΟ ΦΥΣΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ

Ο γυπαετός είναι ένα από τα σπανιότερα αρπακτικά πουλιά της Ευρώπης. Ζει αποκλειστικά σε ημιορεινά και ορεινά οικοσυστήματα (500-4000 μέτρα), συνήθως πάνω από το δασοόριο, σε βραχώδες περιοχές με απότομες σάρες ορθοπλαγιές και αλπικά λιβάδια. Τα ενήλικα πουλιά αναγνωρίζονται εύκολα από τις μακριές, μυτερές φτερούγες και τη ρομβοειδή ουρά που θυμίζουν τεράστιο γεράκι, ενώ το στήθος και η κοιλιά τους έχουν συνήθως πορτοκαλί χρώμα.

Το χρώμα αυτό οφείλεται στο μακιγιάρισμα των φτερών του με τα οξείδια του σιδήρου, που προσλαμβάνει, καθώς τρίβεται στα ασβεστολιθικά πετρώματα. Όταν αυτά τα οξείδια λείπουν, το χρώμα του είναι σαν λερωμένο άσπρο. Στο κεφάλι κοντά στο ράμφος, φέρει μια μακριά τούφα με μαύρες τρίχες που μοιάζει με γένι. Μάλιστα, σε αυτό το γνώρισμα οφείλει το είδος το επιστημονικό του όνομα (Gypaetus barbatus). Tα κόκαλα των νεκρών οπληφόρων ζώων αποτελούν την κύρια πηγή της τροφής του. Ο γυπαετός φτάνει σε μέγεθος 1,10 μέτρα, το άνοιγμα των φτερών του είναι γύρω στα 2,80 μέτρα και το βάρος του κυμαίνεται από 5-7 κιλά.

Τρέφεται με πτώματα ζώων, λαγούς, κατσίκια, αίγαγρους, φίδια, τρωκτικά και χελώνες αλλά κυρίως με κόκαλα τα οποία πετάει από ψηλά για να σπάσουν. Στη συνέχεια τα καταπίνει και τα πανίσχυρα γαστρικά υγρά του διαλύουν καθώς φτάνουν στο στομάχι.

Τον Ιανουάριο ή αρχές Φλεβάρη το θηλυκό γεννά 2 αυγά με διαφορά 2-3 ημερών σε κάποιο γκρεμό των βουνών. Οι νεοσσοί εκκολάπτονται το Μάρτιο ή αρχές Απριλίου. Συνήθως επιβιώνει μόνο το ένα μικρό (το ισχυρότερο), το οποίο προσέχουν και οι δύο γονείς. Χρειάζεται 5-6 χρόνια για να ενηλικιωθεί.

Στην Ελλάδα ο κύριος όγκος του πληθυσμού του βρίσκεται στην Κρήτη όπου υπάρχει ραγδαία μείωση τα τελευταία χρόνια. Απειλείται κυρίως από την έλλειψη τροφής, τα δηλητηριασμένα δολώματα για την καταστροφή επιβλαβών ειδών, την καταστροφή των οικότοπων και το παράνομο σκότωμα του.

Όρνιο ή σκάρα (Gyps fulvus)

Το όρνιο (ή σκάρα) είναι ένα χρήσιμο αρπακτικό πουλί. Ζει σε ομάδες στα ημιορεινά και ορεινά αλλά και στις πεδιάδες. Το φτέρωμα τους είναι κατσανόξανθο, ενώ οι πηδαλιώδεις φτερούγες του είναι μαύρες.

Τα όρνια περιπλανούνται γύρω από τα στανοτόπια και τις ερημιές, τρώγοντας όσα ψοφίμια βρουν. Είναι η υγειονομική υπηρεσία της Υπαίθρου. Δεν αγγίζει ποτέ ζώο αν δεν βεβαιωθεί ότι είναι νεκρό, πράγμα που συμβαίνει μόνο όταν δει να μαζεύονται γύρω άλλα πτωματοφάγα ζώα. Ο γύπας φτάνει σε μέγεθος 1,10 μέτρα, το άνοιγμα των φτερών του είναι γύρω στα 2,70 μέτρα και το βάρος του κυμαίνεται από 5-7 κιλά.

Το ράμφος του έχει μήκος όσο και το κεφάλι και στην άκρη είναι γαμψό. Ο λαιμός του είναι γυμνός (για να χώνει το κεφάλι του στα πτώματα χωρίς να λερώνεται). Τα πόδια του είναι δυνατά, με δάχτυλα που καταλήγουν σε πλατιά και κοντά νύχια, αντίθετα με τα μακριά και γαμψά νύχια των άλλων αρπακτικών πτηνών. Η διαμόρφωση αυτή των νυχιών του εξασφαλίζει άνετο βάδισμα στο έδαφος. Έχει πολύ δυνατή όραση που τον βοηθά να επισημαίνει την τροφή του καθώς πετά σε μεγάλο ύψος.

Τέλη Φεβρουαρίου αρχές Μαρτίου το θηλυκό γεννά 1 παχυκέλυφος αυγό, (ψηλά στους γκρεμούς μέσα στις βραχοσπηλιές που τις στρώνει με ξερόκλαδα και φρύγανα) που το κλωσούν και οι δύο γονείς εναλλάξ. Η εκκόλαψη διαρκεί 55 ημέρες. Ο νεοσσός έχει πυκνό, λευκό φτέρωμα αλλά δεν μπορεί να πετάξει πριν περάσουν 4 μήνες. Στο διάστημα αυτό οι γονείς εξασφαλίζουν την διατροφή του με πολτό που ετοιμάζουν στον πρόλοβο τους.

Υπάρχει σημαντικός πληθυσμός της σκάρας στην Κρήτη.

Χρυσαετός ή βιτσίλα ή σταυραετός (Aquila chrysaetos)

Ο χρυσαετός ή βιτσίλα έχει σκούρο καφέ χρώμα με ανοιχτότερα φτερά στο κεφάλι και στο σβέρκο. Τα πόδια σκεπάζονται με φτέρωμα. Φωλιάζει στα βράχια και φτιάχνει δυο τρεις μεγάλες φωλιές. Κάνει συνήθως δυο αυγά στο τέλος Φεβρουαρίου.

Έχει μήκος 85-95εκ. στα αρσενικά και 1,15 στα θηλυκά. Η ουρά του είναι περίπου 30 εκατοστά με δυνατές και μακριές φτερούγες που το άνοιγμα τους φτάνει μέχρι 2,50 μ. Το ράμφος του είναι γαμψό και δυνατό, ικανό να κατασπαράζει τη λεία του. Έχει αναφερθεί, από βοσκό στην ορεινή Κρήτη, πως περνώντας πάνω από μικρό αρνί του αφαίρεσε την ωμοπλάτη με ένα χτύπημα. Τα νύχια του είναι γαμψά και δυνατά. Έχει πολύ ανεπτυγμένη όραση, που τον βοηθά να εντοπίζει τη λεία του από μεγάλο ύψος.

Πετάει γρήγορα και σταθερά και φτάνει σε ύψος 5.000 μέτρα.
Τρέφεται με μικρά θηλαστικά, πουλιά και χελώνες. Οι βοσκοί όταν χτυπούσαν τα κοπάδια τους, πιστεύοντας σε λαϊκές δοξασίες, τους "έδεναν".

Το θηλυκό γεννά 2-3 αυγά τα οποία επωάζει για 5-6 εβδομάδες. Οι νεοσσοί δεν έχουν φτέρωμα. Μένουν στη φωλιά 11 εβδομάδες και τους φροντίζουν οι γονείς τους. Συνήθως επιβιώνει μόνο ο ένας, ο οποίος σκοτώνει τους άλλους ή τρώει όλη την τροφή ώστε οι άλλοι πεθαίνουν από ασιτία.

Σε καλές συνθήκες διαβίωσης ζει πολλά χρόνια. Στα αυτοκρατορικά ανάκτορα της Βιέννης στην αιχμαλωσία, και με καλή περιποίηση, υπήρξε αετός που έζησε 100 χρόνια.

Απειλείται με εξαφάνιση. Λίγα μόνο ζευγάρια έχουν απομείνει στο νησί της Κρήτης. Στην Πελοπόννησο, αν και παλαιότερα ήταν κοινό, σήμερα υπάρχουν μόνο ένα με δύο ζευγάρια στα Βόρεια. Ο πληθυσμός του έχει μειωθεί δραματικά τα τελευταία χρόνια, κυρίως λόγω της λαθροθηρίας και της μείωσης της διαθέσιμης τροφής, καθώς και λόγω δηλητηρίασης από δολώματα για καταπολέμηση επιβλαβών σαρκοφάγων θηλαστικών. Το είδος προστατεύεται.

Σπιζαετός (Hieraetus fasciatus)

Ένας σχετικά μικρός αετός, αλλά από τους πιο γρήγορους και ευέλικτους, όταν κυνηγάει. Ένα από τα πιο δυνατά και μαχητικά αρπακτικά. Προτιμάει πλαγιές με θάμνους ή αραιά δασωμένες. Τυπικό αρπακτικό των περισσότερων νησιών του Αιγαίου. Συχνά κυνηγάει σε ζευγάρια.

Ποντικοβαρβακίνα ή λαγουδογέρακο (Buteo buteo)

Αρπακτικό αρκετά μεγάλου μεγέθους. Μήκος 50-55 εκατοστά. Άνοιγμα πτερύγων 118-140 εκατοστά.

Οι χρωματισμοί του ποικίλουν πολύ από άτομο σε άτομο. Συνήθως το χρώμα του είναι καφέ, καστανό με λευκό στην κοιλιά ή με στίγματα. Υπάρχουν πουλιά και με ανοιχτότερο χρώμα.

Περνάει πολλές ώρες καθισμένο σε κλαδιά ή σε στύλους ή σε σύρματα ψάχνοντας για τη λεία τουs. Σχεδόν όλες τις μέρες στη διαδρομή Ηράκλειο- Άγιος Μύρωνας συναντάς (αν είσαι παρατηρητικός) δύο έως τρία λαγουδογέρακα καθισμένα σε στύλους, σε δένδρα ή σε καλώδια περιμένοντας υπομονετικά τη λεία του. Το χειμώνα είναι καθισμένα στα δέντρα. Ακόμα πετούν κάνοντας κύκλους ψάχνοντας.

Φωλιάζει σε ψηλά δέντρα σε δάση με ξέφωτα και στα λιβάδια (στην περιοχή του Μαλεβυζίου φωλιάζει συνήθως σε κυπαρίσσια). Το χειμώνα συχνάζει σε πιο ανοιχτά μέρη.

Τρέφεται με λαγούς, τρωκτικά, ερπετά και πουλιά του εδάφους.

Το θηλυκό γεννά 2-3 αυγά αρχές Απριλίου.

Φωνή: Ένα δυνατό επιθετικό νιαούρισμα

Υπάρχει σημαντικός πληθυσμός του στην περιοχή.

Διπλοσάϊνο ή περδικογέρακο (Accipiter gentilis)

Αρπακτικό αρκετά μέσου μεγέθους. Μήκος 49-61 εκατοστά. Άνοιγμα πτερύγων 100-120 εκατοστά.

Οι χρωματισμοί του ποικίλουν πολύ από άτομο σε άτομο. Συνήθως το χρώμα του είναι σταχτοκάστανο προς το μαύρο από πάνω και λευκό με πυκνά στίγματα από κάτω.

Χειμωνιάτικος επισκέπτης στην Κρήτη κυρίως στο δυτικό τμήμα αλλά όχι μόνο.

Τρέφεται με πουλιά και μικρά θηλαστικά.

Το θηλυκό γεννά 3-4 αυγά.

Βραχοκερκίνεζο (Falco tinunculus)

Το πιο γνωστό και διαδεδομένο είδος γερακιού, αποκαλείται και ιέραξ ο γνήσιος (Falco tinunculus). Έχει σώμα επίμηκες, εύρωστο και φτάνει σε μήκος τα 33-35 εκατοστά. Η ουρά του είναι λεπτή και έχει μήκος 20 εκατοστά και το άνοιγμα των πτερύγων του 118-140 εκατοστά. Οι πτέρυγες του είναι μακριές και μυτερές οι οποίες του εξασφαλίζουν ελαφρύ και γρήγορο πέταγμα.

Το κεφάλι ο λαιμός και η ουρά του είναι γκριζωπά ενώ η ράχη του καστανόχρωμη. Το χρώμα της κοιλιάς είναι λευκό με γραμμωτά στίγματα. Το χρώμα των ποδιών είναι κίτρινο και καταλήγουν σε δυνατά νύχια. Το ράμφος του είναι κοντό και γαμψό για να κόβει τη λεία του.

Τρέφεται με ποντίκια, μικρά πουλιά, ακρίδες και έντομα.

Το θηλυκό γεννά 2-6 αυγά που είναι σχεδόν κοκκινωπά με σκούρα στίγματα. Η επώαση γίνεται από το θηλυκό και κρατά 28-30 μέρες. Την ανατροφή την εκπαίδευση των νεοσσών στην αναζήτηση τροφής την αναλαμβάνουν και οι δύο γονείς. Τα μικρά εξαρτώνται από αυτούς για 3-8 εβδομάδες. Ως τότε το αρσενικό φέρνει τροφή για όλη την οικογένεια, ενώ το θηλυκό προσέχει τα μικρά.

Φωλιάζουν σε ψηλά δέντρα ή σε ερειπωμένα κτίρια ή χρησιμοποιούν εγκαταλελειμμένες φωλιές άλλων πουλιών, σε δάση με ξέφωτα και στα λιβάδια.

Μένει στην Κρήτη όλο το χρόνο αλλά οι πληθυσμοί του μειώνονται συνεχώς.

Σε άλλες περιοχές (Θεσσαλία π.χ.) επιστρέφουν την άνοιξη, φωλιάζουν εκεί και εξολοθρεύουν τις ακρίδες. Εκτιμάται πως στην Ελλάδα ζουν 3.000 Κιρκινέζια αλλά η ανάλυση των αυγών τους έδειξε συσσώρευση φυτοφαρμάκων (Εφημερίδα "ΤΑ ΝΕΑ", 17-5-2005).

Χαροπούλι ή ζάρα (Τuto alba)

Σπάνιο νυκτόβιο αρπακτικό, η πιο όμορφη κουκουβάγια της Κρήτης.

Το χρώμα της είναι σταχτοκανελλί στη ράχη και στο κεφάλι, στικτό με άσπρα και μαύρα στίγματα. Το στήθος και το πρόσωπο είναι λευκά. Έχουν ισχυρή όραση, περισσότερο από άλλα πουλιά και τον άνθρωπο. Βλέπουν το ίδιο καλά τη νύχτα και την ημέρα. Αυτό συμβαίνει γιατί ο αμφιβληστροειδής χιτώνας συγκεντρώνει πολλά ευαίσθητα κύτταρα. Για να δουν κινούν ολόκληρο το κεφάλι. Έχουν επίσης οξύτατη ακοή και συλλαμβάνουν και τον παραμικρό ήχο. Το πέταγμα τους είναι αθόρυβο εξ αιτίας του μαλακού φτερώματος της και των μακριών και πλατιών πτερύγων.

Τρέφεται με μικρά θηλαστικά, πουλιά, έντομα, βατράχια, φίδια, σαύρες, σκουλήκια, νυχτερίδες τα οποία κυνηγούν λίγο πριν από τη δύση του ήλιου. Τρώνε μόνο τη λεία που συλλαμβάνουν οι ίδιες και την καταπίνουν είναι δηλαδή μαζί με τα φτερά, νύχια, τρίχες οστά κ.λπ. Για την πέψη το στομάχι εκκρίνει ένα πολύ δραστικό γαστρικό υγρό.

Φωνή: Κραυγή και η παρουσία τους θεωρείται κακός οιωνός. Αρκετές μαντινάδες έχουν γραφεί "τη ζάρα το κλαψιάρικο πουλί".

Κουκουβάγια ή σκλόπα (Athene nuctua)

Κοινό νυκτόβιο αρπακτικό με μήκος 20-22 εκατοστά το οποίο δείχνει παχύ λόγω του πλούσιου φτερώματος. Τα θηλυκά είναι μεγαλύτερα από τα αρσενικά. Οι φτερούγες έχουν μήκος 15 εκατοστά και η ουρά 8.

Το χρώμα της είναι σε καφέ αποχρώσεις ίδιο και στα δύο φύλα. Έχει μεγάλο κεφάλι που καλύπτεται από πυκνό φτέρωμα και με δύο μεγάλα μάτια. Το ράμφος είναι γαμψό και τα αυτιά μεγάλα. Τα πόδια είναι κοντά και καταλήγουν σε δυνατά γαμψά νύχια.

Έχουν ισχυρή όραση, περισσότερο από άλλα πουλιά και τον άνθρωπο. Βλέπουν το ίδιο καλά τη νύχτα και την ημέρα. Αυτό συμβαίνει γιατί ο αμφιβληστροειδής χιτώνας συγκεντρώνει πολλά ευαίσθητα κύτταρα. Για να δουν κινούν ολόκληρο το κεφάλι. Η ίριδα έχει κίτρινο ή χρυσαφί χρώμα. Έχουν επίσης οξύτατη ακοή και συλλαμβάνουν και τον παραμικρό ήχο. Το πέταγμα τους είναι αθόρυβο εξαιτίας του μαλακού φτερώματος της και των μακριών και πλατιών πτερύγων.

Τρέφεται με μικρά θηλαστικά, πουλιά, έντομα, βατράχια, φίδια, σαύρες, σκουλήκια, νυχτερίδες τα οποία κυνηγούν λίγο πριν από τη δύση του ήλιου. Τρώνε μόνο τη λεία που συλλαμβάνουν οι ίδιες και την καταπίνουν είναι δηλαδή μαζί με τα φτερά, νύχια, τρίχες οστά κ.λπ. Για την πέψη το στομάχι εκκρίνει ένα πολύ δραστικό γαστρικό υγρό.

Οι ερωτικές επιδείξεις της κουκουβάγιας περιλαμβάνουν επιδεικτικά πετάγματα, χτυπήματα των πτερύγων και χαρακτηριστικές στάσεις. Το θηλυκό γεννά 4-7 λευκά αυγά σε ρωγμές βράχων, τοίχων, εγκαταλελειμμένες φωλιές άλλων πουλιών ή θηλαστικών, η σε κλαδιά δέντρων. Τα επωάζει τοπ θηλυκό για 14-16 ημέρες. Στο διάστημα αυτό το αρσενικό φροντίζει για τη διατροφή του. Μετά την εκκόλαψη και οι δύο γονείς φροντίζουν τα μικρά για μερικές εβδομάδες.

Ζουν στα δάση, τα γυμνά όρη, ακόμα και κοντά σε οικισμούς. Μερικά είδη ζουν 55-65 χρόνια. Είναι δειλά πουλιά και δεν ξέρουν να φυλάγονται.
Έχουν πολλούς εχθρούς ειδικά όλα τα ημερόβια αρπακτικά πτηνά που την καταδιώκουν εξαιτίας των νυκτερινών επιδρομών που τους κάνει.
Είναι ωφέλιμες για τον άνθρωπο, οι περισσότερες, γιατί κυνηγούν τα τρωκτικά και ειδικά τους ποντικούς.

Φωνή: Κραυγή και η παρουσία τους θεωρείται κακός οιωνός. Στην Ελληνική μυθολογία αναφέρεται ως το ιερό πουλί της Αθηνάς, σύμβολο της σοφίας και της φρόνησης του Ελληνικού πνεύματος.

Πέρδικα ή πετροπέρδικα (Alectoris graeca)

Όμορφο πολυτραγουδισμένο πουλί της Κρήτης.

Το μέγεθος της αρσενικής είναι 33 εκατοστά ενώ το θηλυκό είναι λίγο μικρότερο. Το σώμα της είναι χοντρό με στρογγυλεμένο σχήμα. Το ράμφος και τα πόδια είναι κόκκινα. Η ράχη σταχτιά και δύο ταινίες μαύρες που ξεκινούν πάνω από το ράμφος και καταλήγουν, αφού περάσουν από τα δύο μάτια, στο στήθος μπροστά. Στο πλάι έχουν ραβδώσεις σκούρες εναλλάξ με λευκές.

Η πέρδικα περπατά και τρέχει πολύ καλά σε όλα τα εδάφη. Πετά σπάνια αλλά γρήγορα και καλύτερα από όλα τα ορνιθόμορφα.

Τρέφεται με ζωικές και φυτικές ύλες όπως έντομα κάθε είδους, μυρμήγκια, μύγες, ακρίδες, σκουλήκια, σπόρους φύλλα και βλαστούς.

Οι πέρδικες είναι μονογαμικά πουλιά. Την άνοιξη το θηλυκό γεννά 10-15 αυγά σπάνια 20. Το θηλυκό τα επωάζει για 2-3 εβδομάδες. Μόλις εκκολαφθούν τα μικρά βαδίζουν και ακολουθούν τη μητέρα τους. Στον κίνδυνο ρισκάρει τη ζωή της για να τα σώσει. Δεν πετά να φύγει αμέσως, αλλά μένει στον χώρο αυτό για λίγο, και με μια χαρακτηριστική κραυγή τα ειδοποιεί για τον κίνδυνο ώστε να κρυφτούν στους θάμνους ή στα χόρτα. Στη συνέχεια με ένα σφύριγμα διακοπτόμενο, όταν απομακρυνθεί ο κίνδυνος, τα ξαναμαζεύει κοντά της.

Είναι ενδημικά πουλιά, δεν μεταναστεύουν. Το χειμώνα υποφέρουν από την έλλειψη τροφής. Σε βαρύς χειμώνες αποδεκατίζονται και φυσικά αν η άνοιξη είναι βαριά δεν "ξεπουλιάζουν". Εξ αιτίας και του ανελέητου κυνηγιού έχουν λιγοστέψει οι πληθυσμοί της πάρα πολύ.

Αγαπούν τον ήλιο. Είναι ειρηνικά πουλιά, ζουν αρμονικά σε ομάδες οι οποίες περιλαμβάνουν πολλά ζευγάρια. Εξημερώνονται εύκολα.
Εχθροί της τα γεράκια, οι ζουρίδες, τα φίδια και ο άνθρωπος.

Μπεκάτσα ή σκαλόρθα (Scolopax rusticola)

Η μπεκάτσα έχει σώμα κοντόχοντρο, μήκους 30-35 εκατοστά και βάρος 300 -350 γραμμάρια. Καλύπτεται από πυκνό και μαλακό φτέρωμα με γήινα χρώματα. Έχει χαρακτηριστικό μακρύ ράμφος μήκους 8 εκατοστών, ίσιο και ευλύγιστο. Στο άκρο του καταλήγουν πολλά αισθητήρια νεύρα, γι΄αυτό χρησιμεύει ως όργανο αφής (π.χ. μέσα στο χώμα για να βρει σκουλήκια). Τα μάτια είναι μεγάλα και βρίσκονται επάνω και προς τα πίσω.

Τρέφεται με σκουλήκια κυρίως, αλλά όταν δεν υπάρχουν με έντομα και προνύμφες. Βυθίζει το ράμφος στο υγρό έδαφος αφού ανασηκώσει το παχύ στρώμα φύλλων που το καλύπτει. Μόλις αντιληφθεί με την αφή το σκουλήκι το συλλαμβάνει με το άκρο του ράμφους της. Στην αιχμαλωσία τρώνε σκουλήκια με διπλάσιο βάρος από το δικό τους.

Ζευγαρώνουν την άνοιξη. Το αρσενικό, για να προσελκύσει το θηλυκό, κάνει γαμήλιους χορούς την αυγή και το σούρουπο. Πετά σε ύψος 60 μέτρων από το έδαφος, κάνει κύκλους κελαηδάει και αφήνεται να πέσει στο έδαφος με μια χαρακτηριστική κίνηση.

Το θηλυκό γεννά 4 αυγά που έχουν τα χρώματα της γης. Τα επωάζει τρεις εβδομάδες μόνο του. Μετά την εκκόλαψη έρχεται και το αρσενικό και οι δύο γονείς φροντίζουν από κοινού τους νεοσσούς. Όταν αντιληφθούν κίνδυνο σηκώνονται στον αέρα κάνουν κύκλους για να αποσπάσουν την προσοχή του εχθρού.

Όλη την ημέρα μένει κρυμμένη και βγαίνει για αναζήτηση τροφής μόλις σουρουπώσει.

Στην Ελλάδα (και στην Κρήτη) έρχεται το Νοέμβριο και φεύγει τέλη Φλεβάρη. Τη νύχτα πλησιάζει τους αγρούς και τους κήπους.

Εχθροί της τα γεράκια, οι ζουρίδες, και ο άνθρωπος που την κυνηγά για το νόστιμο και τρυφερό κρέας της.

Φάσα (Columba palumbus)

Το μέγεθος της είναι 41 εκατοστά. Τα αρσενικά είναι λίγο μεγαλύτερα από τα θηλυκά. Φτέρωμα παχύ και πυκνό. Μία λευκή ταινία στην άκρη κάθε φτερούγας. Το ράμφος της είναι σχετικά λεπτό στην άκρη, παχαίνει στα πλάγια με κίτρινο χρώμα συνήθως.

Οι φάσες πετούν σε σμήνη, που αποτελούνται συνήθως από πολλά άτομα. Απογειώνονται απότομα, χτυπώντας τις φτερούγες τους, και πετούν με ευκολία. Δραστηριοποιούνται την ημέρα και τρέφονται κυρίως με φυτικές ύλες αλλά και μικρά ασπόνδυλα. Πίνουν νερό με αναρροφήσεις, βουτώντας το ράμφος τους ως τα ρουθούνια, χωρίς να ανασηκώνουν το κεφάλι.

Είναι μονογαμικά πουλιά, γνωστά για την τρυφερότητα ανάμεσα στο ζευγάρι. Κατασκευάζουν φωλιές πάνω σε δένδρα κυρίως. Κλωσούν μία, δύο ή περισσότερες φορές το χρόνο, στην ίδια ή σε άλλη φωλιά 1-4 άσπρα αυγά κάθε φορά. Τα μικρά στην αρχή είναι τυφλοί και ανώριμοι να βαδίσουν. Οι γονείς τους ταΐζουν με μια παχύρρευστη ουσία, που κατασκευάζεται στον πρόλοβο τους και λέγεται "γάλα του περιστεριού". Οι νεοσσοί χώνουν το μαλακό ράμφος τους βαθιά μέσα στο στόμα των γονέων για να πάρουν την τροφή αυτή. Αναπτύσσονται σε 14-30 ημέρες.

Σπάνιος σήμερα μόνιμος κάτοικος της Κρήτης. Μοναχικά πουλιά συναντούμε στο δρόμο για τον Άγιο Μύρωνα και περισσότερα πουλιά στα φαράγγια της περιοχής.

Ζουν περίπου 12 χρόνια.

Είναι νόστιμα θηράματα και κυνηγιούνται ανηλεώς από τους ανθρώπους.

Αγριοπερίστερο (Columba livia)

Το μέγεθος του είναι 35 εκατοστά. Τα αρσενικά είναι λίγο μεγαλύτερα από τα θηλυκά. Φτέρωμα παχύ και πυκνό. Το χρώμα του είναι γκρι με εναλλαγές λευκότερων και σκουρότερων τόνων. Ο λαιμός έχει πράσινες ανταύγειες και το στήθος κόκκινες. Το ράμφος της είναι σχετικά λεπτό στην άκρη, παχαίνει στα πλάγια. Τα πόδια του είναι κοντά.

Πετούν με ευκολία. Δραστηριοποιούνται την ημέρα και τρέφονται κυρίως με φυτικές ύλες αλλά και μικρά ασπόνδυλα. Πίνουν νερό με αναρροφήσεις, βουτώντας το ράμφος τους ως τα ρουθούνια, χωρίς να ανασηκώνουν το κεφάλι.

Είναι μονογαμικά πουλιά, γνωστά για την τρυφερότητα ανάμεσα στο ζευγάρι. Κατασκευάζουν φωλιές σε απομονωμένες περιοχές η σε σπηλιές στην ακτογραμμή. Κλωσούν μία, δύο ή περισσότερες φορές το χρόνο, στην ίδια ή σε άλλη φωλιά 6-7 άσπρα αυγά κάθε φορά, τα οποία επωάζουν και οι δύο γονείς. Τα μικρά στην αρχή είναι τυφλοί και ανώριμοι να βαδίσουν. Οι γονείς τους ταΐζουν με μια παχύρρευστη ουσία, που κατασκευάζεται στον πρόλοβο τους και λέγεται "γάλα του περιστεριού". Οι νεοσσοί χώνουν το μαλακό ράμφος τους βαθιά μέσα στο στόμα των γονέων για να πάρουν την τροφή αυτή. Αναπτύσσονται σε 15 ημέρες.

Σπάνιος σήμερα μόνιμος κάτοικος της Κρήτης.

Ζουν περίπου 12 χρόνια.

Είναι από τα νόστιμα θηράματα και κυνηγιούνται ανηλεώς από τους ανθρώπους.

Φασοπερίστερο (Columba oenas)

Το μέγεθος του είναι 35 εκατοστά. Τα αρσενικά είναι λίγο μεγαλύτερα από τα θηλυκά. Φτέρωμα παχύ και πυκνό. Το χρώμα του είναι γκρι με εναλλαγές λευκότερων και σκουρότερων τόνων. Ο λαιμός έχει πράσινες ανταύγειες και το στήθος κόκκινες. Το ράμφος της είναι σχετικά λεπτό στην άκρη, παχαίνει στα πλάγια. Τα πόδια του είναι κοντά.

Δραστηριοποιούνται την ημέρα και τρέφονται κυρίως με φυτικές ύλες αλλά και μικρά ασπόνδυλα. Πίνουν νερό με αναρροφήσεις, βουτώντας το ράμφος τους ως τα ρουθούνια, χωρίς να ανασηκώνουν το κεφάλι.

Είναι μονογαμικά πουλιά, γνωστά για την τρυφερότητα ανάμεσα στο ζευγάρι. Κατασκευάζουν φωλιές πάνω σε δένδρα κυρίως. Το θηλυκό γεννά νωρίς την άνοιξη 3-4 άσπρα αυγά. Τα μικρά στην αρχή είναι τυφλοί και ανώριμοι να βαδίσουν. Οι γονείς τους ταΐζουν με μια παχύρρευστη ουσία, που κατασκευάζεται στον πρόλοβο τους και λέγεται "γάλα του περιστεριού". Οι νεοσσοί χώνουν το μαλακό ράμφος τους βαθιά μέσα στο στόμα των γονέων για να πάρουν την τροφή αυτή. Αναπτύσσονται σε 14-30 ημέρες.

Σπάνιος σήμερα χειμωνιάτικος επισκέπτης της Κρήτης. Το καλοκαίρι μετακινείται βορειότερα.

Ζουν περίπου 12 χρόνια.

Είναι από τα νόστιμα θηράματα και κυνηγιούνται ανηλεώς από τους ανθρώπους.

Δεκαοχτούρα (Streptopelia decaocto)

Το μέγεθος του είναι 32 εκατοστά. Τα αρσενικά είναι λίγο μεγαλύτερα από τα θηλυκά. Φτέρωμα παχύ και πυκνό. Το χρώμα του είναι σταχτί-μπεζ με μια μαύρη ταινία στο σβέρκο. Το ράμφος της είναι σχετικά λεπτό στην άκρη, παχαίνει στα πλάγια. Τα πόδια του είναι κοντά.

Τρέφονται κυρίως με φυτικές ύλες αλλά και μικρά ασπόνδυλα. Πίνουν νερό με αναρροφήσεις, βουτώντας το ράμφος τους ως τα ρουθούνια, χωρίς να ανασηκώνουν το κεφάλι.

Είναι μονογαμικά πουλιά, γνωστά για την τρυφερότητα ανάμεσα στο ζευγάρι. Κατασκευάζουν φωλιές πάνω σε δένδρα κυρίως. Το θηλυκό γεννά νωρίς την άνοιξη 3-4 άσπρα αυγά. Τα μικρά στην αρχή είναι τυφλοί και ανώριμοι να βαδίσουν. Οι γονείς τους ταΐζουν με μια παχύρρευστη ουσία, που κατασκευάζεται στον πρόλοβο τους και λέγεται "γάλα του περιστεριού". Οι νεοσσοί χώνουν το μαλακό ράμφος τους βαθιά μέσα στο στόμα των γονέων για να πάρουν την τροφή αυτή. Αναπτύσσονται σε 14-30 ημέρες.

Μόνιμο αλλά μάλλον σπάνιο στην Κρήτη.

Ζουν περίπου 12 χρόνια.

Είναι από τα νόστιμα θηράματα και κυνηγιούνται ανηλεώς από τους ανθρώπους.

Τρυγόνι (Streptopelia turtur)

Το μέγεθος του είναι 30 εκατοστά. Τα αρσενικά είναι λίγο μεγαλύτερα από τα θηλυκά. Φτέρωμα παχύ και πυκνό. Όμορφο πουλί με αρμονικούς χρωματισμούς στο σώμα σταχτί και στη ράχη ανοιχτοκάστανο με μαύρες στίξεις. Στο λαιμό τρεις τέσσερις μαύρες πινελιές. Το ράμφος της είναι ίσιο και μακρύ. Τα πόδια του είναι κοντά.

Έχει γλυκό κελάηδημα που ακούγεται σαν ευχάριστο μουρμούρισμα. Στο ήχο του τραγουδιού του οφείλεται και η λατινική του ονομασία turtur.

Τρέφονται κυρίως με φυτικές ύλες αλλά και μικρά ασπόνδυλα. Πίνουν νερό με αναρροφήσεις, βουτώντας το ράμφος τους ως τα ρουθούνια, χωρίς να ανασηκώνουν το κεφάλι.

Είναι μονογαμικά πουλιά, γνωστά για την τρυφερότητα ανάμεσα στο ζευγάρι. Κατασκευάζουν φωλιές, πολύ πρόχειρα με λίγα ξερά κλαδιά πάνω σε δένδρα, κυρίως σε μικρό ύψος από το έδαφος. Το θηλυκό γεννά νωρίς την άνοιξη 4-5 αυγά. Τα μικρά στην αρχή είναι τυφλά και ανώριμα να βαδίσουν. Οι γονείς τους ταΐζουν με μια παχύρρευστη ουσία, που κατασκευάζεται στον πρόλοβο τους και λέγεται "γάλα του περιστεριού". Οι νεοσσοί χώνουν το μαλακό ράμφος τους βαθιά μέσα στο στόμα των γονέων για να πάρουν την τροφή αυτή. Αναπτύσσονται σε 14-30 ημέρες.

Διαβατάρικο αλλά υπάρχουν και άτομα που παραμένουν στο νησί όλο το χρόνο.

Ζουν περίπου 12 χρόνια. Την άνοιξη είναι ωφέλιμα για τη γεωργία γιατί τρώει μεγάλο αριθμό από ζιζάνια, σπόρους και φυτά που είναι επιζήμια.

Είναι από τα νόστιμα θηράματα και κυνηγιούνται ανηλεώς από τους ανθρώπους και από όλα τα αρπακτικά.

Τσαλαπετεινός (Upupa epops)

Πήρε το όνομα από το χαρακτηριστικό λοφίο που φέρει στο κεφάλι και που το κινεί όταν θέλει. Όμορφο πουλί έχει χαρακτηριστική κραυγή "ουπ-ουπ" από την οποία πήρε το επιστημονικό όνομα του (εποπίδες). Όταν ο τσαλαπετεινός ασχολείται με κάτι, το λοφίο είναι κατεβασμένο. Το ανασηκώνει σε περίπτωση που θα ενοχληθεί και όταν φτάνει στη φωλιά του.

Τρέφονται με έντομα που βρίσκει στο έδαφος ή στον αέρα, κατά την πτήση του.

Φωλιάζει σε κουφάλες δένδρων, σε ανοίγματα τοίχων ή μέσα σε σωρούς από πέτρες. Το θηλυκό γεννά νωρίς την άνοιξη 4-8 αυγά. Η επώαση διαρκεί 15-19 ημέρες. Οι νεοσσοί εγκαταλείπουν τη φωλιά σε 22-28 ημέρες. Κατά τη διάρκεια της επώασης το θηλυκό δεν εγκαταλείπει τη φωλιά και τρέφεται από το αρσενικό που φέρνει τροφή. Η φωλιά του είναι βρώμικη από τα περιττώματα του θηλυκού και από ένα γλοιώδες και εξαιρετικά δύσοσμο υγρό που εκκρίνεται από ένα εδρικό αδένα. Με το υγρό αυτό αλείφονται οι νεοσσοί για αμυντικούς λόγους. Αυτή η μυρωδιά όμως προδίδει και τη θέση της φωλιάς.

Αποδημητικό πουλί το οποίο στις μεταναστεύσεις του ακολουθεί τον ίδιο δρόμο και πάει στη ίδια περιοχή που ήταν και τον προηγούμενο χρόνο.
Ζουν περίπου 12 χρόνια.

Στην αρχαία Αίγυπτο έτρωγαν τους τσαλαπετεινούς γιατί πίστευαν ότι είχαν σωτήριες θεραπευτικές ιδιότητες.

Κορυδαλλός ή κατσουλιέρης (Kalerida cristata)

Ο κορυδαλλός ο λοφιοφόρος φέρει δύο λοφία στο κεφάλι του. Ονομαστά πουλιά για το χαρούμενο και αρμονικό κελάηδημά τους.

Έχει λεπτό σώμα, με μήκος περίπου 18 εκατοστά. Το φτέρωμα είναι γκρι καφέ με ραβδώσεις δηλαδή μοιάζει με το χρώμα του εδάφους που ζει. Η κοιλιά είναι λευκωπή. Οι φτερούγες του είναι αρκετά μακριές και μυτερές. Χαρακτηριστικό του είναι ότι το πίσω δάχτυλο του ποδιού έχει ένα μακρύ νύχι που παρουσιάζει πολύ μικρή κάμψη και έχει μήκος διπλάσιο από το δάχτυλο. Αυτό τον διευκολύνει βαδίζει στο έδαφος αλλά δεν μπορεί να κρατιέται στα κλαδιά.

Πετά προς τα πάνω, με μια μόνο κατακόρυφη κίνηση, και φτάνει τόσο ψηλά που δε διακρίνεται με το μάτι.

Είναι πουλί ζωηρό ευκίνητο, έχει εριστική διάθεση ιδιαίτερα την άνοιξη και τα αρσενικά μαλώνουν συνεχώς.

Τρέφονται με σπόρους και έντομα αλλά και χλόη την άνοιξη.

Κατασκευάζουν τη φωλιά τους στο έδαφος μέσα σε χαμόκλαδα. Το θηλυκό γεννά το καλοκαίρι 3-5 αυγά. Τα επωάζει επί δύο εβδομάδες. Αν η καλοκαιρία παρατείνεται, μπορεί να υπάρξουν 2 ή 3 επωαστικές περίοδοι.

Αποδημητικά πουλιά. Το φθινόπωρο φεύγουν κατά κοπάδια για την Αφρική και τις πρώτες μέρες της Άνοιξης επιστρέφουν.

Ζουν και στην αιχμαλωσία, αναφέρονται περιπτώσεις κορυδαλλών που έζησαν 25-30 χρόνια.

Έχει πολλούς εχθρούς, όπως τα μικρά αρπακτικά και πολλά μικρά σαρκοφάγα θηλαστικά. Είναι αρκετά γόνιμο είδος ώστε να αναπληρώνει τις απώλειες του.

Κούκος (Kuculus canorus)

Το σώμα του αρσενικού έχει μήκος 35-45 εκατοστά. Το θηλυκό είναι λίγο μικρότερο. Το βάρος του είναι 90-135 γραμμάρια. Το φτέρωμα είναι σταχτί και στην κοιλιά άσπρο με πολλές εγκάρσιες και κυματοειδείς ραβδώσεις. Οι φτερούγες του είναι αρκετά μακριές και μυτερές. Έχει ουρά μακριά και αποστρογγυλεμένη. Τα πόδια του είναι κίτρινα και κοντά με τα χαρακτηριστικά δάχτυλα των αναρριχητικών πουλιών, δηλαδή το δεύτερο και τρίτο δάχτυλο είναι στραμμένα προς τα εμπρός, ενώ το πρώτο και το τέταρτο προς τα πίσω.

Είναι πουλί ζωηρό και κινείται ασταμάτητα. Ψάχνει συνέχεια τροφή και ποτέ δεν φαίνεται να χορταίνει. Τρέφονται με κάθε είδους έντομα και ιδιαίτερα οι κάμπιες των πεύκων αλλά και οι τριχωτές κάμπιες που περιφρονούν τα άλλα πουλιά.

Στον κούκο εμφανίζεται το φαινόμενο του επωαστικού παρασιτισμού. Ο κούκος σε διάρκεια 20 ημερών γεννά 20-22 αυγά. Τα αυγά ποικίλουν πολύ σε μέγεθος και χρώμα. Δεν τα επωάζει ο ίδιος. Τα μεταφέρει ένα ένα με το ράμφος, σε φωλιές άλλων πουλιών, αφού βεβαιωθεί όμως πρώτα ότι η φωλιά κατοικείται. Συνήθως διαλέγει κάθε φορά φωλιές ίδιου είδους πουλιών και μάλιστα προτιμά το είδος της φωλιάς στο οποίο μεγάλωσε ο ίδιος. Αν οι κάτοχοι της φωλιά είναι ίδιου μεγέθους με αυτόν, αφήνει ένα αυγό, φροντίζοντας πολλές φορές να ρίξει έξω ένα από τα αυγά που υπάρχουν ήδη στη φωλιά, για να μην αντιληφθούν οι κάτοχοι την παρουσία ξένου αυγού. Τα άλλα πουλιά που ξέρουν τη συνήθεια του κούκου, φροντίζουν να τον διώξουν με φωνές από τη φωλιά τους. Ποτέ όμως δεν ρίχνουν το αυγό που τους άφησε, το οποίο εκκολάπτεται με τα δικά τους. Ο μικρός κούκος, ο οποίος συνήθως εκκολάπτεται πιο γρήγορα, τρώει πάρα πολύ και μεγαλώνει γρήγορα. Σε αυτή την περίοδο, επειδή δεν τον χωράει η φωλιά, ρίχνει έξω τους άλλους νεοσσούς ή τα αυγά που τυχόν υπάρχουν ακόμα. Το περίεργο είναι ότι οι κάτοχοι της φωλιάς τον φροντίζουν υπερβολικά και ασχολούνται όλη τη μέρα να του βρουν τροφή. Ο μικρός κούκος μπορεί να πετάξει σε δύο εβδομάδες.

Είναι αποδημητικά πουλιά. Όταν πρόκειται να εγκατασταθεί, διαλέγει μια περιοχή στην οποία δεν ανέχεται κανένα άλλο πουλί.

Κότσυφας, κοτσυφός (Turdus merula)

Έχει μέτριο μέγεθος, με μήκος περίπου 24 εκατοστά. Το αρσενικό είναι εντελώς μαύρο ενώ το θηλυκό έχει καστανές αποχρώσεις. Οι φτερούγες του είναι σχετικά μακριές και μακριά πόδια. Το ράμφος του είναι λεπτό μυτερό και ισχυρό. Τα μάτια του είναι μεγάλα και τα αρσενικά κελαηδούν πολύ ωραία.

Τρέφονται με έντομα, σκουλήκια, σαλιγκάρια και χυμώδεις καρπούς.

Φτιάχνουν τη φωλιά τους σε κλαδιά με πολλή τέχνη. Το θηλυκό γεννά την άνοιξη 3-5 αυγά. Τα επωάζει επί 12-15 μέρες. Αν αντιληφθεί πως η φωλιά του είναι γνωστή την εγκαταλείπει αφήνοντας και τα αυγά. Το ζευγάρι τρέφει και φροντίζει τους νεοσσούς, οι οποίοι εγκαταλείπουν τη φωλιά σε 14-16 ημέρες.

Ζουν στις παρυφές των δασών. Άλλοτε τα κοτσύφια ζούσαν μόνο στα δάση, αλλά σήμερα απαντούν και σε κατοικημένες περιοχές, σε πάρκα, κοντά στα σπίτια κ.λπ.

Γαλαζοκότσυφας (Monticola solitarius)

Έχει μέτριο μέγεθος, με μήκος περίπου 20 εκατοστά. Το αρσενικό έχει χρώμα σταχτί σκούρο, προς το γαλάζιο φτερούγες και ουρά μαύρα. Το θηλυκό πολύ διαφορετικό, σταχτοκάστανο, με πιο ανοιχτόχρωμες στίξεις.

Το ράμφος του είναι λεπτό μυτερό και ισχυρό. Τα μάτια του είναι μεγάλα και τα πόδια μακριά.

Τρέφονται με έντομα, σκουλήκια, σαλιγκάρια και χυμώδεις καρπούς.

Φτιάχνουν τη φωλιά τους σε σπηλιές ή τρύπες των βράχων. Το θηλυκό γεννά την άνοιξη 3-5 αυγά. Τα επωάζει επί 12-15 μέρες. Το ζευγάρι τρέφει και φροντίζει τους νεοσσούς, οι οποίοι εγκαταλείπουν τη φωλιά σε 14-16 ημέρες.

Σπάνιο στην Κρήτη, που μένει μάλλον μόνιμα στην ορεινή ζώνη.

Πετροκότσυφας (Monticola saxatilis)

Έχει μέτριο μέγεθος, με μήκος περίπου 19 εκατοστά. Το αρσενικό έχει χρώμα σταχτί σκούρο, προς το γαλάζιο φτερούγες μαύρες και κοιλιά καστανή. Το θηλυκό πολύ διαφορετικό, σταχτοκάστανο, με πιο ανοιχτόχρωμες στίξεις.

Το ράμφος του είναι λεπτό μυτερό και ισχυρό. Τα μάτια του είναι μεγάλα και τα πόδια μακριά.

Τρέφονται με έντομα, σκουλήκια, σαλιγκάρια και χυμώδεις καρπούς.

Φτιάχνουν τη φωλιά τους σε σπηλιές ή τρύπες των βράχων. Το θηλυκό γεννά την άνοιξη 3-5 αυγά. Τα επωάζει επί 12-15 μέρες. Το ζευγάρι τρέφει και φροντίζει τους νεοσσούς, οι οποίοι εγκαταλείπουν τη φωλιά σε 14-16 ημέρες.

Καλοκαιρινός επισκέπτης στα ορεινά της Κρήτης.

Ασπροκωλίνα (Oenanthe hispanica)

Έχει μικρό μέγεθος, με μήκος περίπου 15 εκατοστά. Το χρώμα του είναι λευκό προς το μπεζ, φτερούγες μαύρες όπως και η άκρη της ουράς. Γύρω από τα μάτια μαύρος κύκλος.

Φτιάχνουν τη φωλιά τους σε σπηλιές ή τρύπες των βράχων. Το θηλυκό γεννά την άνοιξη 3-5 αυγά. Τα επωάζει επί 12-15 μέρες. Το ζευγάρι τρέφει και φροντίζει τους νεοσσούς, οι οποίοι εγκαταλείπουν τη φωλιά σε 14-16 ημέρες.

Καλοκαιρινός επισκέπτης της Κρήτης.

ΧΛΩΡΙΔΑ

Κάποτε η Κρήτη ήταν σκεπασμένη με δάση. Όμως, σήμερα μόνο το 5% της Κρήτης είναι δασωμένο. Ο άνθρωπος έκοψε ξύλα για να εξοικονομήσει καύσιμα, για να κατασκευάσει καράβια, σπίτια, για να οργανώσει τα βοσκοτόπια του και για να καλλιεργήσει αγροτικά προϊόντα. Σήμερα, δάση βρίσκονται μόνο στα ψηλά βουνά. Μερικά από τα δάση της Κρήτης που διατηρούνται σε καλή κατάσταση είναι τα φυσικά δάση κυπαρισσιού στα Λευκά Όρη, τα δάση του πρίνου στις πλαγιές του Ψηλορείτη, τα πευκοδάση στις νότιες πλαγιές της Δίκτης, το φοινικόδασος στο Βάι, το μικρότερο φοινικόδασος στον Άι-Νικήτα του Δήμου Αστερουσίων και το μικρό δάσος στα Αστερούσια Όρη.

Τα δάση της Κρήτης είναι διαφορετικά από τα δάση της ηπειρωτικής Ελλάδας. Είναι πιο αραιά, έχουν δέντρα με χαμηλότερο ύψος, εκτός από μερικά δάση κυπαρισσιού στα Λευκά Όρη, ενώ ανάμεσα στα δέντρα τους υπάρχουν θάμνοι και ποώδη φυτά.

Η φυσιογνωμία της Κρήτης καθορίζεται από τα πολύ ψηλά βουνά, Λευκά Όρη, Ψηλορείτης και Δίκτη και από το έντονο ανάγλυφο.

Στα μεγάλα υψόμετρα το περιβάλλον είναι αρκετά διαφορετικό, καθώς έχουμε ακραίες κλιματικές συνθήκες. Ιδιαίτερα στην Κρήτη, όπως και σε όλη τη Μεσογειακή λεκάνη, έχουμε μακρύ και ξηρό καλοκαίρι και εύφλεκτη βλάστηση (βελόνες πεύκου), οπότε είναι συχνό το φαινόμενο των πυρκαγιών, σε συνδυασμό με τις υψηλές θερμοκρασίες. Ο χειμώνας, σε αντίθεση με το καλοκαίρι, είναι βαρύς και επικρατούν συνθήκες παρόμοιες με αυτές στα βουνά της Βόρειας Ελλάδας. Οι οργανισμοί που ζουν στα ορεινά οικοσυστήματα έχουν προσαρμοστεί σε αυτές τις συνθήκες. Η βλάστηση είναι πολύ αραιή και επικρατούν χαμηλοί θάμνοι και μονοετή φυτά. Τα περισσότερα ζώα πέφτουν σε χειμερία νάρκη, ενώ άλλα μεταναστεύουν σε χαμηλότερες περιοχές. Μερικά είδη πέφτουν και σε θερινή νάρκη.

Ο ενδημισμός στις περιοχές αυτές είναι πολύ υψηλός και στα ζώα και στα φυτά. Μάλιστα η παρουσία πολλών ενδημικών ειδών περιορίζεται σε πολύ μικρές περιοχές, καμιά φορά σε λίγα τετραγωνικά μέτρα.

Παρόλο που το μεγαλύτερο τμήμα της πρωτογενούς βλάστησης της Κρήτης αλλοιώθηκε δραστικά από τον άνθρωπο τα τελευταία 5.000 χρόνια, το νησί, που με τη μια ή την άλλη μορφή βρέχεται από τα νερά της Μεσογείου εδώ και 5,5 εκατομμύρια χρόνια, περίπου, είναι ίσως η πιο ενδιαφέρουσα βοτανικά περιοχή στην Ελλάδα. Η χλωρίδα της απαρτίζεται από 1700, περίπου, αγγειόσπερμα φυτά, 5 γυμνόσπερμα φυτά και 35 πτεριδόφυτα, ενώ περιλαμβάνει και 250 ελληνικά ενδημικά φυτά, δηλαδή το 1/3 του συνόλου των ενδημικών φυτών της Ελλάδας. Από αυτά περίπου τα 160 είναι τοπικά κρητικά ενδημικά και τα υπόλοιπα όλης της υπόλοιπης Ελλάδας. Από την άλλη, μερικοί βοτανολόγοι υποστηρίζουν, επιβεβαιώνοντας τη ρήση πως η Κρήτη είναι το νησί των αντιθέσεων από πολλές απόψεις, ότι το 1/3 των σύγχρονων ειδών φυτών της Κρήτης, ίσως, δεν είναι ιθαγενή αλλά ότι έχουν εισαχθεί.

Η χλωρίδα των κρητικών βουνών παρουσιάζει περισσότερες ομοιότητες με τα βουνά της νοτιοδυτικής Μικρασίας παρά με τα βουνά της Ελλάδας. Τα ενδημικά φυτά των κρητικών βουνών είναι άφθονα. Τα Λευκά Όρη και οι Μαδάρες παρουσιάζουν μια από τις συχνότητες ενδημισμού στη Μεσόγειο. Παλαιότερα είχε υπολογιστεί, ότι από τα 217 είδη φυτών στα κρητικά βουνά τα 17 είναι ενδημικά της Κρήτης και των βουνών της (35,5%). Στην Κρήτη είναι, ακόμα και σήμερα, πολύ έντονη η χρήση των άγριων φυτών στην τροφή, στη διακόσμηση, σαν αφεψήματα και βότανα και τα δάση της είναι, σήμερα, σε καλύτερη κατάσταση από οποτεδήποτε κατά τους τελευταίους αιώνες.

Χλωρίδα είναι το σύνολο των φυτικών ειδών που φυτρώνουν και καλλιεργούνται σε μία συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή. Η κρητική χλωρίδα είναι ενδιαφέρουσα, πλούσια και σημαντική. Αποτελείται από 1706 φυτά (αυτοφυή), εκ των οποίων 178 θεωρούνται αποκλειστικά ενδημικά του νησιού και 38 ανήκουν στην ευρύτερη περιοχή Κρήτης-Καρπάθου, δηλαδή δε βρίσκονται πουθενά αλλού στον πλανήτη. Στην Κρήτη συναντάται το 28% περίπου του συνόλου των γνωστών φυτών που περιλαμβάνει ο ελληνικός χώρος. Ο πλούτος αυτός αποδίδεται στη γεωγραφική θέση, στη γεωγραφική ιστορία και στην ποικιλία των βιότοπων (οικότοπων) του νησιού.

Πρίνος, κατσοπρίνι (Quercus coccifera)

Συνήθως θάμνος, ύψους μέχρι 2 μέτρα και σπάνια μεγάλο δένδρο ύψους 10-15 μέτρα με πυκνά κλαδιά και φύλλα άφθονα, ωοειδή, σκληρά, χνουδωτά- αγκαθωτά, σκουροπράσινα και από τις δύο πλευρές , 1,5-4 εκατοστά μήκος. Η περιφέρεια του φύλλου φέρει κυματοειδείς κολπώσεις ή δόντια αγκαθωτά αλλά μπορεί να είναι και λεία. Βελανίδι μεγαλύτερο, με λέπια κυπέλλου απλωτά, αγκαθωτά.

Βελανιδιά, δρυς (Quercus macrolepis)

Δένδρο ημιαειθαλές (ρίχνει τα φύλλα του στο τέλος του χειμώνα) ύψους 10-30 μέτρα και φύλλωμα ημισφαιρικό. Έχει φύλλα με μήκος 6-12 εκατοστά δερματώδη, αραιά χνουδωτά και ανοιχτοπράσινα από κάτω σκουροπράσινα από πάνω. Ο καρπός είναι βελανίδι που περιβάλλεται ως τη μέση από κύπελλο μεγάλο με λέπια παχιά. Αποτελεί τροφή για τα ζώα. Από τα μεγάλα κύπελλα εξάγεται εκχύλισμα χρήσιμο στη βυρσοδεψία και τη βαφική. Βρίσκεται στους λόφους και τις πλαγιές της ημιορεινής και πεδινής ζώνης.

Κυπαρίσσι, αειθαλές (Cupressus sempervirens)

Δένδρο ευθυτενές ψηλό ως 40 μέτρα με σκουροπράσινο χρώμα. Αυτοφυές στην Κρήτη, γνωστό από την αρχαιότητα.

Υπάρχουν κυρίως δύο μορφές. Η γνήσια, αυτοφυής (forma horizontalis) έχει κλαδιά απλωτά και κόμη πλατειά, πυραμιδοειδή. Αντίθετα η forma sempervirens που απαντάται στο νησί ως καλλιεργούμενη έχει κλαδιά σχεδόν όρθια, πιο κοντά και πιο πυκνά, κόμη στενά πυραμιδοειδή, σχεδόν κυλινδρική.

Οι κώνοι έχουν 25-40 χιλιοστά διάμετρο. Αντέχουν την ξηρασία, ζουν 400-500 χρόνια και πολλές φορές φτάνει τα 1000. Δεν αντέχουν σε θερμοκρασίες κάτω από -18 βαθμούς C.

Πεύκη τραχεία (Pinus brutia)

Δένδρο μέχρι 20 μέτρα με κόμη μάλλον σφαιρική και κορμό ευθυτενή, με διακλαδώσεις σε κανονικά σπονδυλώματα. Οι βελόνες του είναι λεπτές αδρές στην υφή, μακριές 12-18 εκατοστά και έχουν χρώμα σκούρο πράσινο.

Ανθίζουν την Άνοιξη (Μάρτιο-Απρίλιο). Τα κουκουνάρια ωριμάζουν το 2ο ή 3ο χρόνο.

Προσβάλλονται από πολλά φυτικά και ζωικά παράσιτα.

Είχε μεγάλη διάδοση στο Κρητιδικό (70-135 εκατομμύρια χρόνια πριν από σήμερα) και βρέθηκαν απολιθώματα έξη ειδών στους λιγνίτες της Κύμης γεγονός που δείχνει πως κατά τη Μειόκαινο εποχή (8-20 εκατομμύρια χρόνια πριν) σχημάτιζε εκτεταμένα δάση.

ΑΜΠΕΛΟΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ

Η άμπελος (Vitis vinifera L.) προήλθε από την άγρια μορφή (Vitis vinifera subsp. sylvestris Gmel.) πατρίδα της οποίας είναι οι πλαγιές του Καυκάσου. Αρχικά καλλιεργήθηκε στις ανατολικές ακτές του Ευξείνου Πόντου. Από εκεί εξαπλώθηκε με συστηματική καλλιέργεια προς τις βορειοδυτικές ακτές της Μικράς Ασίας και τη Θράκη. Δεν είναι τυχαίο το ότι ο Διόνυσος πρωτολατρεύτηκε στην ΒΔ Μ. Ασία και τη Θράκη, γεγονός που συμπίπτει με την εκτεταμένη ανάπτυξη της αμπελουργίας στην περιοχή. Από τα θρακικά φύλα που μετανάστευσαν νοτιότερα, διαδόθηκε η αμπελουργία και η λατρεία του Διονύσου στη Μακεδονία, στη Βοιωτία και στις κοιλάδες του Παρνασσού.

Από μια άλλη διαδρομή η άμπελος διαδόθηκε κατά μήκος των ανατολικών ακτών της Μεσογείου προς την Αίγυπτο και τη βόρεια Αφρική. Στην Αίγυπτο η άμπελος ήταν γνωστή από το 5.000 π.Χ. Σπέρματα αμπέλου βρέθηκαν σε ανασκαφές στην πόλη πρόδρομο της Βαβυλώνας. Η χρήση του καρπού της αμπέλου από τον άνθρωπο άρχισε από το 7.000 ή 6.000 π.Χ., δηλαδή από τις αρχές τις Νεολιθικής εποχής.

Η καλλιέργεια όμως της αμπέλου θα πρέπει να άρχισε αργότερα γύρω στο 5.000 π.Χ. Τότε άρχισαν και οι μεταναστεύσεις των λαών που κατοικούσαν νοτίως του Καυκάσου,προς τις ακτές της ανατολικής Μεσογείου. Η Μεγαλόνησος Κρήτη συνδέεται με το αμπέλι και το κρασί και μάλιστα ο Ν.Ηρακλείου από αρχαιότητα. Γνωστός από τον Όμηρο ο μύθος της Αριάδνης και του Διόνυσου, του θεού προστάτη της αμπέλου και του κρασιού που απόκτησαν μεταξύ τους και τον Στάφυλο ως γιο. Η Κρήτη λοιπόν και η άμπελος συνδέονται μέσα από τον μύθο και την μακρόχρονη Αμπελοκαλλιέργεια στο νησί. Το αμπέλι έγινε πηγή πλουτισμού διασκέδασης λαογραφικών παραδόσεων με μια λέξη, πηγή ζωής, ιδιαιτέρως στους κατοίκους της περιοχής του Δήμου Γοργολαϊνη που παράγουν εκλεκτό κρασί, τσικουδιά και σταφύλια από την πλούσια σε Παραγωγή αμπέλια τους.

Αξίζει ο κόπος να μελετήσουμε αυτήν την ευλογημένη πράγματι ασχολία των κατοίκων της περιοχής.

Αυτό έκαναν και οι μαθητές της ομάδας μας, μελέτησαν, έψαξαν, διδάχθηκαν και ασχολήθηκαν με την αμπελοκαλλιέργεια, στην θεωρία και στην πράξη, όπως βλέπουμε και στο πλούσιο οπτικό ακουστικό υλικό της έρευνας. Αξίζουν νομίζουμε tα συγχαρητήρια όλων μας!!!

Σύνταξη: Παναγιώτης Ντερβίση - Δακτυλογράφηση: Θανάσης Λιναρδάκης

H ΑΜΠΕΛΟΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΣΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ

Η αμπελοκαλλιέργεια είναι παράδοση από πολύ παλιά και η συνεχεία της είναι αδιάκοπη. Ανάλογα με τις ιστορικές περιόδους γνώριζε εξάρσεις η κάμψεις χωρίς όμως να πάψει να παράγεται κρασί το οποίο είναι το βασικό στοιχείο της μεσογειακής διατροφής. Το 13ο και 14ο αι. η αμπελοκαλλιέργεια ενισχυόταν συνεχώς. Η έκταση της καλλιεργούμενης γης με αμπέλια και ο όγκος παραγωγής κρασιού μπορεί να συγκριθεί των τηρούμενων αναλογιών με τη σημερινή εποχή. Αυτό οφείλεται στο ότι το κρασί αποτελούσε σημαντικό εμπορεύσιμο προϊόν. Η Βενετία κατάλαβε πως οι προοπτικές για την πορεία του προϊόντος στις διεθνείς αγορές θα είναι μεγάλες. Το 12ο αι. στην Κωνσταντινούπολη υπήρχε το γνωστό κρητικό αθήρι. Οι πηγές των πρώτων χρόνων του πρώτου μισού δηλ. του 13ο αι. μαρτυρούσαν την ύπαρξη αμπελοκαλλιέργειας που είναι η συνέχεια από την προηγούμενη. την ένδειξη του ενδιαφέροντος για την καλλιέργεια στην Κρήτη αποτελεί ο μεγάλος αριθμός συμβολαίων που έχουν σχέση με την παραχώρηση γης για την καλλιέργεια νέων αμπελιών που η απόδοση τους είχε πέσει. Το ενδιαφέρον αυτό φαίνεται να υπάρχει σε όλες τις εμπλεκόμενες πλευρές. Το κράτος δηλ. τους εμπόρους, τους φεουδάρχες που κατείχαν τη γη αλλά και τους αγρότες που την καλλιεργούσαν. Ένα συνηθισμένο χρονικό διάστημα για την πρώτη και όχι πλήρη παραγωγή ενός αμπελιού ήταν 3 χρόνια.

Το αμπέλι ήταν καλλιέργεια που είχε ανάγκη από χειρονακτική εργασία που μπορούσαν να καλύψουν τα μέλη της οικογένειας. Το αμπέλι ήταν καλλιέργεια που όχι μόνο την ευνοούσε το κλίμα και το έδαφος του νησιού αλλά και προσοδοφόρος συγκριτικά με τα δημητριακά.

Υπήρχαν διάφορες ποικιλίες κρασιού κάποια από αυτά είναι το μοσχάτο, βίνεα ρουσια, βίνουμ ιουνταικουμ ενώ το πιο συνηθισμένο είναι το περίφημο κρασί Malvazia.

Σύνταξη: Πέτρος Κούρτη 2004-2005

ΤΑ ΠΑΤΗΤΗΡΙΑ ΣΤΗ ΛΑΪΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο για τη μελέτη της παραδοσιακή αρχιτεκτονική στην Ελλάδα είναι τα πατητήρια. Το κτησιακό πατητήρι, είτε ως οργανικό τμήμα του κρητικού σπιτιού είτε ως ανεξάρτητη απλή κατασκευή στην ύπαιθρο, αφήνει να διαφανεί, μέσα από την αδρή μορφή του τη "μυστική αρχιτεκτονική χρειών" που ο Δ. Πικιώνης διακρίνει στην αρμόνια των μορφών της λαϊκής τέχνης. Το πατητήρι έπαιζε πολύ μεγάλο ρόλο στα παλιά χρόνια για τους κατοίκους εκείνης της εποχής. Έπαιζε μεγάλο ρόλο γιατί δεν χρησιμοποιούσαν το πατητήρι μόνο για να βγάλουν κρασί, αλλά και για αλλά πράγματα.

Κάποιοι άνθρωποι είχαν τα πατητήρια μέσα στα σπίτια τους και έβγαζαν εκεί το κρασί. Το χειμώνα όμως οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν τα πατητήρια για κρεβάτια, για τραπεζαρία και αλλά. Με λίγα λόγια το πατητήρι το χρησιμοποιούσαν για πολλές δουλειές. Ο τρόπος με τον οποίο λειτουργούσε το πατητήρι ήταν πολύ απλός. Δηλαδή για να επιταχθεί η ροή του μούστου στο υπολήνιο επιλέγονται στις περιπτώσεις βραχώδη εξάρματα με φυσική κλίση. Όταν το πάχος του βράχου είναι μεγάλου, ο λινός λαξεύεται βαθιά. Έτσι το βάθος του λινού είναι περίπου 1,10μ και σε αλλά πατητήρια το βάθος του λινού είναι 0,80μ. Υπάρχουν όμως περιπτώσεις στις οποίες οριοθετείται με λάξευση που έχουν αλλά πατητήρια, όπου το βάθος της λάξευσης είναι μόνο 0,10μ. Τα υπολύνια στην πλειονότητα τους ορθογώνια, διαπιστώθηκε όπου στάθηκε δυνατόν, ότι έχουν στον πυθμένα τους κεντρική, κυκλική βάθυνση για την καλύτερη περισυλλογή του μούστου η του κατακουθιού. Αυτή ήταν περίπου η λειτουργία του πατητηριού. Και από όλο αυτά που αναφέρθηκαν βγάζουμε το συμπέρασμα ότι σήμερα στην Κρήτη σε περιοχές όπου συνεχίζεται η αμπελοκαλλιέργεια , τα πατητήρια βρίσκονται ενταγμένα στον χώρο της κατοικίας. Η πρακτική αυτή φαίνεται διαχρονική, αφού λινή, ενταγμένοι στο χώρο της κατοικίας η της βιοτεχνικής παραγωγής αχούν εντοπιστεί σε πολλά ανασκαφικά σύνολα που χρονολογούνται σε διαφορετικές αποχές. Αυτά ήραν με λίγα λογία τα πατητήρια της λαϊκής αρχιτεκτονικής της Κρήτης.

Σύνταξη: Παναγιώτης Ντερβίση 2004-2005

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ - ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ

Ι.Ν. Αγίου Μύρωνος, στον Άγιο Μύρωνα

Ο ναός του Αγίου Μύρωνα είναι χτισμένος σε κεντρικό σημείο του οικισμού, στον οποίο έδωσε και το όνομά του. Ήδη στα έγγραφα των πρώιμων χρόνων της Ενετοκρατίας αναφέρεται το χωριό Άγιος Μύρων. Κάτω από το σημερινό ναό βρισκόταν μια παλαιοχριστιανική βασιλική (Βασιλική Ραύκου), που μετατράπηκε κατά τη Β΄βυζαντινή περίοδο (961-1204), και πιθανότατα τον 12ο αι., σε σταυροειδή εγγεγραμμένο ναό με τρούλο. Η προσθήκη του νάρθηκα με κωδωνοστάσιο είναι μεταγενέστερη και χρονολογείται τον 14/15ο αι. Στις εξωτερικές όψεις του ναού σχηματίζονται τυφλά αψιδώματα, χαρακτηριστικό της αρχιτεκτονικής της Κωνσταντινούπολης, ενώ τα τόξα των αψιδωμάτων είναι πεταλόσχημα, σχήμα που οφείλεται σε αραβική επίδραση και συναντάται στην ελλαδική σχολή αρχιτεκτονικής. Το μεγάλο μέγεθος του ναού δηλώνει ότι πρόκειται για καθεδρικό ναό, έδρα δηλ. επισκοπής που μεταφέρθηκε εκεί από την Κνωσό.

Στη δυτική πλευρά του υψώματος, βρίσκεται σπηλαιώδης σκήτη, στην οποία ασκήτευε ο Άγιος Μύρωνας και στο ίδιο σημείο είναι ο τάφος του.

Βασιλική Ραύκου, στον Άγιο Μύρωνα

Η παλαιοχριστιανική βασιλική, η οποία βρίσκεται σήμερα κάτω από τον ναό του Αγίου Μύρωνα, είχε χτιστεί στην Ραύκο, σπουδαία πόλη της αρχαίας Κρήτης. Η Ραύκος μετονομάστηκε σε Άγιο Μύρωνα πιθανόν κατά τη δεύτερη βυζαντινή περίοδο (961-1204), μετά την ανέγερση του σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού με τρούλο, προς τιμήν του Αγίου Μύρωνα.

Τα χρονικά όρια της ζωής του αγίου, τοποθετούνται μεταξύ 250-350 μ.Χ. Ανήλθε στον επισκοπικό θρόνο Γόρτυνας πιθανότατα το β΄ τέταρτο του 4ου αι. (περί το 320-330). Σύμφωνα με τον ιστορικό Θ. Δετοράκη, ζήτημα έχει γεννηθεί αν υπήρξε επίσκοπος Γορτύνης, δηλ. πρόεδρος Κρήτης, ή αν ήταν απλώς επίσκοπος Κνωσού. Στο σημείο αυτό η παράδοση διχάζεται. Τα παλαιότερα κείμενα τον φέρουν ως επίσκοπο Γορτύνης, ενώ τα νεότερα ως επίσκοπο Κνωσού. Χωρίς αμφιβολία πρέπει να δεχθούμε τη μαρτυρία του αρχαιότερου βίου του, ενός σχετικά αξιόπιστου κειμένου του 10ου ή των αρχών του 11ου αι., που τον φέρει ως "Πρόεδρον Κρήτης", δηλαδή επίσκοπο Γορτύνης.

Ο Άγιος Μύρων, ο οποίος φημιζόταν για τα θαύματά του, τιμάται στις 8 Αυγούστου.

Βιβλιογραφία:
Θ. Δετοράκης, "Η ακολουθία του Αγίου Μύρωνος", Το Μαλεβίζι από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι σήμερα, ΟΡ.Α.ΜΑ., 1998
Κ. Μυλοποταμιτάκη, "Βυζαντινά και Μεταβυζαντινά μνημεία της επαρχίας Μαλεβιζίου", Το Μαλεβίζι από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι σήμερα, ΟΡ.Α.ΜΑ., 1998
Θ. Δετοράκης, "Η ακολουθία του Αγίου Μύρωνος", Το Μαλεβίζι από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι σήμερα, ΟΡ.Α.ΜΑ., 1998

Ι.Ν. Αγίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου, στην Αμπομπάνταινα Αγίου Μύρωνα

Το παρεκκλήσι των Αγίων Αποστόλων βρίσκεται στην συνοικία Αμπομπάνταινα, ΒΑ του Αγίου Μύρωνα με υπέροχη θέα προς το Ηράκλειο. Είναι μονόχωρος καμαροσκεπής ναός, ο οποίος είχε υποστεί σοβαρές φθορές κατά τη διάρκεια της κρητικής επανάστασης του 1866-1869. Στα τέλη της δεκαετίας του 1990 πραγματοποιήθηκαν εργασίες διαμόρφωσης του περιβάλλοντος χώρου και καθαρισμού και στερέωσης των τοιχογραφιών. Όπως αναφέρει η αρχαιολόγος Αικ. Μυλοποταμιτάκη, είναι η μοναδική εκκλησία στην οποία οι τοιχογραφίες έχουν εκτελεστεί σε πανί (καναβάτσο), που έχει επικολληθεί στην τοιχοποιία του ναού, μια τεχνική που χρησιμοποιούν οι Ιταλοί τοιχογράφοι από τον 16ο αι. και εξής. Η απόδοση των προσώπων είναι ζωγραφική, έντονα επηρεασμένη από τη δυτική τέχνη, με εμφανές το δραματικό στοιχείο, ιδιαίτερα στον Επιτάφιο Θρήνο, όπου μια γυναικεία μορφή καθισμένη δίπλα στο νεκρό Χριστό, θρηνεί με το δεξί χέρι στο πρόσωπο και το αριστερό υψωμένο, ενώ μια δεύτερη πίσω της αποδίδεται κατά κρόταφο.

Είναι σχεδόν βέβαιο πως οι τοιχογραφίες των Αγίων Αποστόλων εκτελέστηκαν από κάποιο δυτικό ζωγράφο, γνώστη πάντως της μεταβυζαντινής ζωγραφικής, κατά παραγγελία καθολικού κτήτορα.

Βιβλιογραφία
Κ. Μυλοποταμιτάκη, "Βυζαντινά και Μεταβυζαντινά μνημεία της επαρχίας Μαλεβιζίου", Το Μαλεβίζι από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι σήμερα, ΟΡ.Α.ΜΑ., 1998
Σ. Σπανάκης, Πόλεις και Χωριά της Κρήτης στο πέρασμα των αιώνων, τόμος Α', Ηράκλειο, 1993

Ι.Ν. Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, στην είσοδο του Αγίου Μύρωνα

Το εξωκλήσι της Ευαγγελίστριας βρίσκεται στην είσοδο του οικισμού του Αγίου Μύρωνα, σε πολύ μικρή απόσταση από το Γυμνάσιο-Λύκειο του χωριού. Είναι μονόχωρος καμαροσκεπής ναός, στη δυτική πλευρά του οποίου έχει προστεθεί τετράγωνο κτίσμα που λειτουργεί ως υπόστεγο. Η Παναγία η Σταυριανή, όπως ονομάζεται επίσης, χρονολογείται κατά πάσα πιθανότητα στον 14/15ο αι. Στη δυτική όψη και λίγο πιο βόρεια από τη θέση της σημερινής εισόδου, διακρίνονται επί της τοιχοποιίας εμφανή ίχνη ανακουφιστικού τόξου βενετσιάνικου θυρώματος. Η εκκλησία ανακατασκευάστηκε το 1825, όπως δηλώνεται σε ενεπίγραφη πλάκα πάνω από το ανακουφιστικό τόξο της νότιας εισόδου, αλλά συμπεριλαμβάνεται σ' αυτές που καταστράφηκαν στην επανάσταση του 1866-1869. Ο ναός είναι τοιχογραφημένος, όπως αποκαλύφθηκε, στο βόρειο τοίχο κάτω από επάλληλα στρώματα ασβέστη.

Βιβλιογραφία:
Αρχεία της 13ης Ε.Β.Μ.Α
Σ. Σπανάκης, Πόλεις και Χωριά της Κρήτης στο πέρασμα των αιώνων, τόμος Α', Ηράκλειο, 1993

Ι.Ν. Μεταμόρφωσης του Σωτήρος-Αγίου Χαραλάμπους (Χριστός), στον Άγιο Μύρωνα

Ο ναός του Χριστού είναι χτισμένος στην ΝΑ άκρη του οικισμού του Αγίου Μύρωνα και σύμφωνα με την παράδοση είναι ο παλαιότερος ναός του χωριού. Συγκαταλέγεται μεταξύ των εκκλησιών που καταστράφηκαν από τους Τούρκους κατά την Κρητική επανάσταση του 1866. Έχει πρόσφατα αναπαλαιωθεί και ανήκει στον τύπο του δίκλιτου καμαροσκεπούς ναού. Το βόρειο κλίτος, το οποίο είναι αφιερωμένο στη Μεταμόρφωση του Χριστού, είναι χαμηλότερο και πιθανόν παλαιότερο από το νότιο, που είναι αφιερωμένο στον Άγιο Χαράλαμπο. Εξάλλου στις περισσότερες περιπτώσεις δίκλιτων ναών, τα δύο κλίτη δεν είναι σύγχρονα, ο ναός δηλαδή δεν οικοδομήθηκε εξαρχής δίκλιτος, αλλά κάθε κλίτος χρονολογείται σε διαφορετική χρονολογική περίοδο. Σε αυτές τις περιπτώσεις, ο τύπος του δίκλιτου ναού προέκυψε από την ανάγκη επέκτασης του αρχικού κτιρίου για την κάλυψη λειτουργικών αναγκών.

Βιβλιογραφία:
Κ. Μυλοποταμιτάκη, "Βυζαντινά και Μεταβυζαντινά μνημεία της επαρχίας Μαλεβιζίου", Το Μαλεβίζι από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι σήμερα, ΟΡ.Α.ΜΑ., 1998
Σ. Σπανάκης, Πόλεις και Χωριά της Κρήτης στο πέρασμα των αιώνων, τόμος Α', Ηράκλειο, 1993

Ι.Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Πυργού

Η εκκλησία της Παναγίας στην Πυργού, ανήκει στον τύπο του ελεύθερου σταυρού με τρούλο. Ο αρχιτεκτονικός αυτός τύπος εφαρμόστηκε στην Κρήτη κατά τη Β' βυζαντινή περίοδο (961-1204) και είχε περιορισμένη σχετικά διάδοση. Στον τύπο αυτό, το σχήμα του ελεύθερου σταυρού διαπιστώνεται όχι μόνο στην κάτοψη αλλά διαγράφεται καθαρά και στην ανωδομή του κτιρίου. Στον ναό της Παναγίας, οι κεραίες του σταυρού είναι ισοσκελείς και ο τρούλος αρκετά μεγάλος για τις διαστάσεις της εκκλησίας. Το τύμπανο του τρούλου διαρθρώνεται σε δεκαέξι τυφλά αψιδώματα, εκ των οποίων τα τέσσερα διατρυπώνται από μικρά παράθυρα. Ο ναός κάηκε από τους Τούρκους το 1866 και στη συνέχεια ανακατασκευάστηκε.

Βιβλιογραφία:
Ε. Μπορμπουδάκης, "Η βυζαντινή τέχνη στο νομό Ηρακλείου", Το Ηράκλειο και η περιοχή του. Διαδρομή στο χρόνο, Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας, Ηράκλειο, 2004
G.Gerola, Βενετικά Μνημεία της Κρήτης (Εκκλησίες), Σύνδεσμος Τοπικών Ενώσεων Δήμων και Κοινοτήτων Κρήτης, Κρήτη, 1993
Σ. Σπανάκης, Πόλεις και Χωριά της Κρήτης στο πέρασμα των αιώνων, τόμος Α', Ηράκλειο, 1993

Βιβλιογραφία:
Αρχεία της 13ης Ε.Β.Μ.Α.

Βιβλιογραφία:
Ν. Ψιλάκης, "Τα μοναστήρια της επαρχίας Μαλεβιζίου", Το Μαλεβίζι από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι σήμερα, ΟΡ.Α.ΜΑ., 1998
G.Gerola, Βενετικά Μνημεία της Κρήτης (Εκκλησίες), Σύνδεσμος Τοπικών Ενώσεων Δήμων και Κοινοτήτων Κρήτης, Κρήτη, 1993

Βιβλιογραφία:
Αρχεία 13ης Ε.Β.Μ.Α
Κ. Μυλοποταμιτάκη, "Βυζαντινά και Μεταβυζαντινά μνημεία της επαρχίας Μαλεβιζίου", Το Μαλεβίζι από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι σήμερα, ΟΡ.Α.ΜΑ., 1998
Γ. Δημητροκάλλης, Οι Δίκογχοι χριστιανικοί ναοί, εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα, 1976

Βιβλιογραφία:
Η Ενορία ανάμεσά μας, Ιερά Αρχιεπισκοπή Κρήτης. Ενορία Μεταμορφώσεως Χριστού, Κάτω Ασίτες, 2001

Βιβλιογραφία:
Η Ενορία ανάμεσά μας, Ιερά Αρχιεπισκοπή Κρήτης. Ενορία Μεταμορφώσεως Χριστού, Κάτω Ασίτες, 2001

Βιβλιογραφία:
Κ. Μυλοποταμιτάκη, "Βυζαντινά και Μεταβυζαντινά μνημεία της επαρχίας Μαλεβιζίου", Το Μαλεβίζι από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι σήμερα, ΟΡ.Α.ΜΑ., 1998
Η Ενορία ανάμεσά μας, Ιερά Αρχιεπισκοπή Κρήτης. Ενορία Μεταμορφώσεως Χριστού, Κάτω Ασίτες, 2001

Βιβλιογραφία:
Αρχεία της 13ης Ε.Β.Μ.Α
Ν. Ψιλάκης, "Τα μοναστήρια της επαρχίας Μαλεβιζίου", Το Μαλεβίζι από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι σήμερα, ΟΡ.Α.ΜΑ., 1998

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

I.N. Αγίου Μύρωνα	I.N. Αποστόλου Πέτρου και Παύλου
I.N. Ευαγγελισμού Θεοτόκου	I.N. Μεταμ/σης Σωτήρα
I.N. Αγ. Γεωργίου	I.N. Ζωοδόχου Πηγής

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΣΧΟΛΙΕΣ ΚΑΤΟΙΚΩΝ

Οι μαθητές μας με ζήλο και πρωτοτυπία παρουσιάζουν τις Λαογραφικές ασχολίες του δήμου Γοργολαήνι. Παρουσιάζεται δηλαδή όσοι ασχολούνται με καλλιτεχνικές δραστηριότητες στις Άνω Ασίτες στις Κάτω Ασίτες, στην Πυργού, στον Άγιο Μύρωνα και στις Βούτες. Από την έρευνα βλέπουμε ότι έχουμε εκλεκτούς μουσικούς (λύρα, λαούτο, μαντολίνο, ντουμπερλέκι). Επίσης υπάρχουν ζωγράφοι ,αγιογράφοι δημιουργοί ψηφιδωτών. Η καλλιτεχνική δραστηριότητα μας παρουσιάζει κατασκευαστές μουσικών οργάνων, βαρελοποιούς, καλαθοπλέκτες, πεταλλάδες, σαμαράδες, μαραγκούς, μεταλουργούς κ.ά. Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι υπάρχουν λαογραφικές ασχολίες στην περιοχή, που διατηρούν μια παράδοση μακρόχρονη. Μια λαϊκή παράδοση, που τείνει να εξαλειφθεί στις ημέρες μας. Είναι επιτακτική ανάγκη να μελετούμε τις λαογραφικές αυτές δραστηριότητες, που αποτελούν θαυμάσια μέσα αγωγής για τους μαθητές, αφού τους διδάσκουν την παράδοση και την αξία της εργασίας. Η λαογραφία είναι λοιπόν φορέας αγωγής εκπαίδευσης αλλά και φορέας της γνήσιας λαϊκής παράδοσης. Άξιζε τον κόπο λοιπόν αυτή η έρευνα, που παρουσιάζει σύντομο βιογραφικό σημείωμα όλων των λαογραφικών ασχολιών της περιοχής μας. Συγχαρητήρια σε όλους τους επιμελείς μαθητές αυτής της έρευνας. Επίσης το πλούσιο οπτικό ακουστικό υλικό που συνέλεξαν τα παιδιά. Είναι μια μαρτυρία ότι στην μεγαλόνησο Κρήτη και μάλιστα στο Δήμο Γοργολαϊνη υπάρχει ένας γνήσιος ελληνικός λαογραφικός θησαυρός.

Σύνταξη: Φώτης Μανιαδής υπεύθυνος ομάδας, Θεολόγος

Πανίκο Βαλεντίνα ζωγράφος, αγιογράφος

Γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Μολδαβία άλλα κατοικεί εδώ και πολλά χρόνια στης Άνω Ασίτες. Η ζωγραφική είναι ένα χόμπι για εκείνη και ασχολείται μαζί του εδώ και 8 χρόνια. Τα δημιουργήματά της έχουν μπει στην ομαδική έκθεση που έγινε τον Αύγουστο του 2005 στης Άνω Ασίτες, όπου κάποια από τα δημιουργήματά της πουλήθηκαν. Δεν έχει κάνει κάποιες σπουδές πάνω σε αυτό, είναι αυτοδίδαχτη. Πηγή έμπνευσης των έργων της είναι η καθημερινή ζωή και η φαντασία της.

Σύνταξη - Δακτυλογράφηση: Ελένη Πανίκο

Πιπεράκη Βαγγελιώ δημιουργός καλαθιών -μικροαντικειμένων

Κατοικεί στης Άνω Ασίτες και ασχολείται με τη δημιουργία καλαθιών και μικροαντικειμένων εδώ και δυο χρόνια. Είναι περισσότερο χόμπι παρά επάγγελμα. Τα δημιουργήματά της έχουν μπει στην έκθεση, που έλαβε μέρος στης Άνω Ασίτες τον Αύγουστο του 2005. Δεν έχει κάνει κάποιες σπουδές πάνω σε αυτό, ενώ το να φτιάχνει καλάθια το διδάχτηκε από μια καλόγρια. Το υλικό που χρησιμοποιεί για την δημιουργία των καλαθιών λέγεται ράπη (κορμός σιταριού). Η ράπη μπαίνει στο νερό για να μαλακώσει και να είναι πιο εύκολο στο πλέξιμο. Για την δημιουργία σχεδίων κάποια από τα κομμάτια ράπης βάφονται.

Σύνταξη - Δακτυλογράφηση: Ελένη Πανίκο

Γιάννης Μαράβας ζωγράφος, αγιογράφος

Γεννήθηκε στην Αθήνα άλλα κατοικεί και εργάζεται στης Κάτω Ασίτες Ηρακλείου από όπου είναι η μητέρα του. Ασχολείται επαγγελματικά με την ζωγραφική εδώ και πολλά χρόνια. Τα έργα του βρίσκονται σε ιδιωτικές συλλογές και δημόσιους χώρους, στην Ελλάδα, Γαλλία, Γερμανία και Κύπρο, έχει λάβει μέρος σε πολλές ομαδικές εκθέσεις. Είναι μέλος του Ε.Ε.ΤΕ. Ξεκίνησε από το χώρο της διαφήμισης. Έχει κάνει ελεύθερα μαθήματα ζωγραφικής. Ακόμα έχει επιμεληθεί εξώφυλλα βιβλίων καθώς και δίσκων μουσικής.

Σύνταξη - Δακτυλογράφηση: Ελένη Πανίκο

Νίκος Χριστοδουλάκης ή "Πατελάρος"

Γεννήθηκε στης Κάτω Ασίτες όπου και κατοικεί. Την δουλειά αυτή την έμαθε και την κάνει από 8 χρονών. Έπειτα ασχολήθηκε με την κατασκευή δαπέδων και μαρμάρων, άνοιξε μαγαζί με μάρμαρα, οικοδομικά υλικά και είδη μωσαϊκών, και στη συνέχεια τα πούλησε όλα και αγόρασε μια καντίνα όπου και εργάζεται τώρα και 3 χρόνια. Ακόμα ασχολήθηκε και με κατασκευή καζανιών

Σύνταξη: Ανδρέας Μπάζο

Λίγα λόγια για τον παππού μου Στέλιο Χαιρέτη

Γεννήθηκε το 1923 στο χωριό Κιθαρίδα όπου και έμεινε έως το 52ο έτος της ηλικίας του. Παιδί αγροτικής οικογένειας, βλέποντας από τα δεκάξι χρόνια του τους μεγαλύτερους σε ηλικία συγχωριανούς του, προσπάθησε να μάθει την τέχνη να φτιάχνει καλάθια, κοφίνια, τουπιά κ.ά.

Σύνταξη: Στέλιος Χαιρέτης, 1-2-2006

Αγγειογραφία στον Άγιο Μύρωνα

Το επάγγελμα της αγγειογραφίας το ασκούν ο Κ. Κριτσωτάκης Γιώργος και ο γιος του Κριτσωτάκης Ζαχαρίας. Το μαγαζί άνοιξε το 1976. Τα αγγεία που ζωγραφίζουν τα πουλάνε σε τουριστικά μαγαζιά στην Κρήτη αλλά και σε όλη την Ελλάδα. Ακόμα τα έργα τους παίρνουν μέρος σε κλαδικές εκθέσεις. Τα αγγεία τους είναι χειροποίητα και πολύ δύσκολο να φτιαχτούν γι' αυτό και η ζήτηση τους είναι πολύ μεγάλη.

Σύνταξη: Ευαγγελία Παπουτσάκη

Χοιροτροφείο στις Βούτες

Νότια από τις Βούτες Ηρακλείου βρίσκεται έξω από το χωριό, σε μια καλά προστατευμένη θέση, μια σύγχρονη μονάδα παραγωγής, στην οποία εκτρέφονται χοιρινά. Ανήκει στον κύριο Χαράλαμπο Αλογδιανάκη ο οποίος τηρεί όλες τις προδιαγραφές της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Είναι μια σύγχρονη μονάδα, όπου όλες οι δουλειές γίνονται με σύγχρονα μηχανήματα. Την παρακολούθηση των ζώων έχει ένα κτηνίατρος και ένας ειδικός χοιροπαθπολόγος. Τα γουρούνια μεταφέρονται στα δημόσια σφαγεία (Αγία Βαρβάρα), υπόκεινται σε όλους τους κρεοσκοπικούς ελέγχους και το κρέας πωλείται από τον ίδιο τον Χαράλαμπο Αλογδιανάκη στο κρεοπωλείο που έχει στις Βούτες. Η διατροφή των γουρουνιών γίνεται ανάλογα με την κατηγορία των γουρουνιών (μάνες, χοιρίδια). Τα σιτηρέσια ετοιμάζονται από στωικούς και απασχολούνται στη μονάδα 2 εργάτες. Η βάση της διατροφής είναι τα φυτικά προϊόντα καλαμπόκι, σόγια, πίτουρα, σογιέλαιο κ.ά. Δεν χρησιμοποιούνται ζωικά προϊόντα! Το νερό είναι απολύτως καθαρό από το δίκτυο ύδρευσης του χωριού. Τα απόβλητα (κοπριά) επεξεργάζονται σ' ένα σύγχρονο βιολογικό σύστημα τελευταίας τεχνολογίας, για να μην ρυπαίνεται το περιβάλλον.

Σύνταξη: Παναγιώτης Ντερβίσης

ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΑ

Αμοναχός δρυς Μαστραχά

Επισκεφθήκαμε τον αμοναχό δρυς στις Κάτω Ασίτες στις 30 Ιανουαρίου του 2006. Υπάρχει αυτό το δέντρο και το 1868 έγινε ένα ιστορικό γεγονός εδώ. Είναι ψηλό και ξερό και οι κορμοί του είναι μεγάλοι. Αυτό το δέντρο έχει μεγάλη ιστορική σημασία. Ο Πολιτιστικός σύλλογος Κάτω Ασιτών τιμώντας την μνήμη του ήρωα διαμόρφωσε το χώρο γύρω από το δέντρο.
Εδώ ήρθαμε οι μαθητές: Μιχάλης Ρουμπάκης, Μπάζο Αντρέας, Φραγκιαδάκης Γεώργιος, Αποστολάκης Γεώργιος, ο καθηγητής μας Μανωλιούδης Στέλιος και ο πρόεδρος του συλλόγου γονέων και κηδεμόνων του σχολείου μας Παπουτσάκης Αντώνης.

Στην μαρμάρινη πλάκα που βρίσκεται στη βάση του κορμού αναφέρεται:
Στη μάχη των Ασιτών, τα χαράματα της 3ης του Σεπτέμβρη του 1868, την ώρα που έπεφτε νεκρό το άλογο του Κόρακα, μια σφαίρα βρήκε στο στήθος τον Μαστραχά. Ξεπέζεψε αμέσως και περίμενε τον εχθρό, μάταια όμως, γιατί τον βρήκε ο θάνατος.

"Την 3η του ερχόμενου μηνός έλαβεν χώρα μια εκ των ενδοξότερων μαχών. Αναγγέλομεν υμίν ότι απωλέσαμεν έναν εκ των μεγαλύτερων και ανδρειότερων αρχηγών της Κρήτης. Τον Φραγκίσκο Μαστραχά".

Μιχαήλ Κόρακας.

Σύνταξη - Δακτυλογράφηση: Μιχάλης Ρουμπάκης

Πλάτανος και κυπαρίσσι στο Γοργολαήνι

Σήμερα ημέρα Δευτέρα 30 Ιανουαρίου, επισκεφθήκαμε τον Άγιο Γεώργιο στο Γοργολαήνι. Στην αυλή του μοναστηριού υπάρχουν δύο αιωνόβια ψηλά δέντρα, από την εποχή της Τουρκοκρατίας, το ένα είναι κυπαρίσσι και το άλλο πλάτανος. Τα δέντρα αυτά έχουν μεγάλη αξία για τους κατοίκους της περιοχής, γιατί συνδέονται με σημαντικά Ιστορικά γεγονότα που συνέβησαν εδώ και έχουν μεγάλη ηλικία. Η επίσκεψη αυτή πραγματοποιήθηκε από την περιβαλλοντική ομάδα του σχολείου με τα παρακάτω άτομα (μαθητές: Ρουμπάκης Μιχάλης, Κλινάκης Νίκος, Μπάζο Αντρέας, Φραγκιαδάκης Γεώργιος, Αποστολάκης Γεώργιος, ο πρόεδρος του συλλόγου γονέων και κηδεμόνων του Γυμνασίου Αγίου Μύρωνα Παπουτσάκης Αντώνιος και ο καθηγητής μας συντονιστής του προγράμματος Μανωλιούδης Στέλιος.

Σύνταξη - δΔκτυλογράφηση: Μιχάλης Ρουμπάκης

ΥΔΑΤΙΚΟ ΔΥΝΑΜΙΚΟ

Εισαγωγή

Το νερό (Η2Ο) αποτελεί τη μοναδική ουσία που υπάρχει στη φύση και με τις τρεις μορφές της ύλης. Η χημική αυτή ένωση των δύο στοιχείων και τριών ατόμων καλύπτει τα τρία τέταρτα της επιφάνειας της Γης και κατά το ίδιο ποσοστό περίπου δομεί την ανθρώπινη ύπαρξη.

Το νερό ταυτίζεται συχνά με τη ζωή. Κατά τον Αριστοτέλη είναι ένα από τα τέσσερα στοιχεία τα οποία μαζί με τη φωτιά, τον αέρα και τη γη, συνθέτουν τον κόσμο. Στις μέρες μας η επιστήμη δέχεται ότι η ζωή γεννήθηκε στο νερό και ότι η ύπαρξή του είναι αναγκαία για τη διατήρηση και την ανάπτυξή της και για την επιβίωση κατ' επέκταση των σύγχρονων κοινωνιών.

Το 70% περίπου του βάρους των οργανισμών οφείλεται στην ποσότητα νερού που περιέχουν. Ενώ υπάρχουν μορφές ζωής που δεν έχουν ανάγκη το οξυγόνο (αναερόβια βακτήρια), δεν υπάρχουν οργανισμοί που μπορούν να ζήσουν χωρίς νερό. Ο άνθρωπος για παράδειγμα μπορεί να ζήσει αρκετές εβδομάδες χωρίς τροφή, χάρη στα αποθέματα λίπους που έχει, δεν αντέχει όμως χωρίς νερό περισσότερο από λίγες (3-4) μέρες.

Όσο αυξάνει ο πληθυσμός της γης και οι δραστηριότητες του ανθρώπου, τόσο εντείνεται η ρύπανση των επιφανειακών και των υπογείων υδάτων. Μεταξύ των πλέον διαδεδομένων ρυπαντών είναι τα ανεπεξέργαστα ή τα μερικά επεξεργασμένα αστικά λύματα και τα βιομηχανικά απόβλητα, καθώς και τα αγροτικά κατάλοιπα (λιπάσματα, φυτοφάρμακα, ζιζανιοκτόνα, κ.λπ.). Το πρόβλημα της ρύπανσης εμφανίζεται οξυμένο σε πυκνοκατοικημένες περιοχές και σε αστικά κέντρα, καθώς και σε κλειστά υδατικά συστήματα, όπως υδροφορείς και λίμνες. Δεδομένου ότι δεν υπάρχουν διαθέσιμες οικονομικά αποδεκτές μέθοδοι απομάκρυνσης πολλών ρυπαντών όπως π.χ. των νιτρικών και γνωρίζοντας την εκτεταμένη χρήση των υπογείων νερών για υδρευτικούς κυρίως αλλά και για αγροτικούς σκοπούς, το πρόβλημα αποκτά ιδιαίτερα σημαντικές διαστάσεις.

Με βάση την έρευνα που έγινε σε ολόκληρη την Ευρώπη, από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος, αναφέρεται ότι το 67 % των αναγκών του ποσίμου ύδατος προέρχεται από γεωτρήσεις στα μέλη κράτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το δε 87 % στην υπόλοιπη Ευρώπη. Ως επίσης, η παρουσία των ρύπων σε Νιτρικά είναι σε επικίνδυνα όρια, και μη αναστρέψιμα. Οι περισσότερες χώρες αρνούνται να αντιμετωπίσουν το νερό ως οικονομικό αγαθό και να το τιμολογήσουν στο ύψος της πραγματικής αξίας του, καθώς και να το χρησιμοποιήσουν ως οικονομικό εργαλείο, για την παροχή κινήτρων για την εξοικονόμησή του και αντικινήτρων για την αλόγιστη χρήση και την υποβάθμισή του. Το ίδιο συμβαίνει και με τη ρύπανση των υδατικών πόρων. Άλλοι υποβαθμίζουν το νερό ελεύθερα, χωρίς δηλαδή καμία επιβάρυνση ή άλλες επιπτώσεις, ενώ άλλοι χρεώνονται τα βάρη της επεξεργασίας και του καθαρισμού του.
Οι περιβαλλοντικές διαστάσεις του νερού συχνά αγνοούνται. Ανά τον κόσμο, δύο δισ. επεισόδια ασθενειών αναφέρονται κάθε χρόνο ως αποτέλεσμα της κακής ποιότητας του νερού, ενώ 2 εκατομμύρια παιδιά πεθαίνουν κάθε χρόνο από επιδημίες, καθώς δεν έχουν πρόσβαση σε καθαρό γλυκό νερό. Στην πατρίδα μας, σύμφωνα με έρευνα που έγινε σε πολλές πόλεις της, αποδείχτηκε ότι η απολύμανση του νερού δεν γίνεται επισταμένως, όπως απαιτείται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας. Συγκεκριμένα παρατηρήθηκε υπερχλωρίωση, υποχλωρίωση και καθόλου χλωρίωση. Κάτω από αυτές τις συνθήκες κινδυνεύουν οι χρήστες ποσίμου νερού να προσβληθούν από καρκίνους έως επιδημίες, ανάλογα με τις περιπτώσεις.

Στην Κρήτη υπάρχει σημαντικό έλλειμμα νερού πάνω από 100 εκατομμύρια κυβικά μέτρα παρά το γεγονός πως το δυνητικά αξιοποιήσιμο νερό ξεπερνά το 1 εκατομμύριο κυβικά μέτρα σε ετήσια βάση.

Στην περιοχή του Δήμου Γοργολαηνίου εξ αιτίας της γεωλογικής δομής της περιοχής υπάρχει σημαντικό απόθεμα καλής ποιότητας νερού κυρίως υπόγειου. Τα "σκαλοπάτια" των καρστικών σχηματισμών από την πλευρά του Ψηλορείτη προς την πλευρά του κάμπου του Ηρακλείου δίνουν την δυνατότητα σε προσιτό βάθος να ανοιχθούν γεωτρήσεις για την αξιοποίηση των υπόγειων νερών. Σύμφωνα με τις μελέτες η ποσότητα που μπορεί να αντληθεί χωρίς να υπάρξουν προβλήματα υφαλμύρωσης εκτιμάται σε 15 εκατομμύρια κυβικά μέτρα ετήσια. Οι ανάγκες έχουν εκτιμηθεί σε 6 εκατομμύρια κυβικά μέτρα ετήσια για όλες τις χρήσεις. Επομένως μπορεί να αξιοποιηθεί το πλεόνασμα (9 εκατομμύρια κυβικά μέτρα) του φυσικού αυτού πόρου για ύδρευση και άρδευση άλλων γειτονικών περιοχών, με την κατασκευή των απαραίτητων για το σκοπό αυτών έργων. Το "φράγμα" Ασιτών - Πρινιά όπως έχει σχεδιασθεί (1,5 εκατομμύρια κυβικά μέτρα ) είναι μεγάλο και είναι απαραίτητο να μειωθεί στο μισό (750.000 κυβικά μέτρα) αφού ο Ξεροπόταμος σύμφωνα με τα στοιχεία δεν θα γεμίζει. Απαραίτητη προϋπόθεση η σύσταση φορέα διαχείρισης που να καλύπτει το σύνολο των περιοχών κάλυψης (τόσο άντληση υπογείων ή αξιοποίησης επιφανειακών νερών όσο και της κατανάλωσης).

Υπάρχουν όμως εστίες υποβάθμισης (λύματα, κατσίγαρος) και είναι απαραίτητο να καταλάβει ο τοπικός πληθυσμός ότι η ρύπανση των νερών υποθηκεύει το μέλλον των παιδιών του.

Σύνταξη: Στέλιος Μανωλιούδης, γεωλόγος
Πηγές: ΙΓΜΕ Υδρογεωλογικές συνθήκες στο Νομό Ηρακλείου (Κνιθάκης, Πολυχρονάκη, Καλούμενος), ΟΑΝΑΚ Μελέτη διαχείρισης υδρευτικών και αρδευτικών υδατικών πόρων του Δήμου Γοργολαηνίου (Σ. Παρίτσης).

Κοντά στο βουνό, πάνω από το χωριό μου (Κάτω Ασίτες) υπήρχε από παλιά μια πηγή όπου πριν από περίπου 30 χρόνια, χωριανοί πήγαν με απλά εργαλεία και τοποθέτησαν σωλήνες για να φέρουν το νερό στο χωριό.

Σύνταξη: Ιωσήφ Πεδιαδιτάκης

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ

Λίγα λόγια για την περιβαλλοντική ομάδα (2004-2005)

Η δημιουργία αυτής της ομάδας θα έχει (πιστεύω) πολλά θετικά αποτελέσματα στη ζωή μας, στη ζωή των άλλων ανθρώπων και στο περιβάλλον.

Η ομάδα μας βασίστηκε στην απόφαση για ένα καλύτερο περιβάλλον, για την ανάπτυξη του τόπου μας και για να ανακαλύψουμε πράγματα που δεν ξέραμε για τον τόπο μας.

Παιδιά λοιπόν της Β' Γυμνασίου και δύο αποφασισμένοι καθηγητές (Στέλιος Μανωλιούδης και Ειρήνη Γιαννούλια), ξεκινήσαμε τον Οκτώβριο να οργανώσουμε μια μεγάλη ομάδα που είχε πέντε υποομάδες.

Ο γενικός στόχος είναι η προστασία του περιβάλλοντος, να γίνουμε επομένως ενεργοί πολίτες, να αποκομίσουμε πολλά θετικά συμπεράσματα. Κάθε ομάδα, κάθε μήνα, οργάνωνε το πρόγραμμα της. Μια μεγάλη και γεμάτη εμπειρίες επίσκεψη ήταν στην Κλειτορία της Πάτρας.

Έτσι οργανώναμε τις εργασίες μας.

Ήταν μια τέλεια εμπειρία που δεν σταματάει εδώ!!!

Σύνταξη: Κατερίνα Μπαντουβάκη

Τα μέλη της περιβαλλοντικής ομάδας	Επίσκεψη στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης
Επίσκεψη στη Γέργερη	Παρουσίαση στο συνέδριο αειφόρα σχολεία
Επίσκεψη στο ΚΠΕ Κλειτορίας
Παρουσίαση στο σχολείο