"ΑΠΟ ΤΡΟΦΟΣΥΛΛΕΚΤΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΤΗΣ"

(ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΚΑΙ ΣΚΙΤΣΑ)

Πρόλογος  

Το κείμενο που ακολουθεί περιέχει πληροφορίες για τη μετάβαση του ανθρώπου από το στάδιο του ανθρώπου από το στάδιο του τροφοσυλλέκτη κυνηγού στο στάδιο του γεωργού-κτηνοτρόφου-κατοίκου των πρώτων οικισμών. Επίσης μια χιουμοριστική άποψη για το πως ζούσαν οι άνθρωποι πριν την εμφάνιση του πολιτισμού αποτυπωμένη σε σκίτσα-κόμικς μαθητών.

Αντιπροσωπεύει ένα μέρος του προγράμματος «Γεωργία και περιβαλλοντικές αλλαγές. Αρχή και σήμερα. Το ζήτημα της βιοποικιλότητας.» που έγινε από την περιβαλλοντική ομάδα των μαθητών της πρώτης τάξης του 4ου Γυμνασίου Καρδίτσας.

Το πληροφοριακό μέρος έγινε προσπάθεια να είναι σύντομο και απλό.

Ευχαριστίες για την πολύτιμη βοήθεια που προσέφεραν στην υλοποίηση του προγράμματος οφείλονται στους:

Άνθρωπος και περιβάλλον

Η εμφάνιση του ανθρώπινου είδους αλλά και του ανθρώπινου πολιτισμού συνδέονται με μεγάλες αλλαγές στο φυσικό περιβάλλον.

Η όρθια στάση του ανθρώπου και ο διποδισμός σχετίζονται με μεγάλες γεωλογικές μεταβολές που γίνανε στην Ανατολική Αφρική πριν από μερικά εκατομμύρια χρόνια και είχαν σαν αποτέλεσμα την αλλαγή της βλάστησης. Τα δάση αραίωσαν ή αντικαταστάθηκαν από σαβάνες λόγω των χαμηλών βροχοπτώσεων. Σύμφωνα με κάποια θεωρία μερικοί από τους κοινούς προγόνους των πιθήκων και των ανθρώπων προσαρμόστηκαν στο καινούργιο αυτό περιβάλλον αναπτύσσοντας τον διποδισμό και πολλά άλλα ανθρώπινα χαρακτηριστικά σε περιόδους χιλιάδων ετών (East side story).

Η εμφάνιση του ανθρώπινου πολιτισμού (γεωργία, κτηνοτροφία, εμπόριο, πρώτοι οικισμοί) συμπίπτει με το λιώσιμο των παγετώνων πριν από 10-20 χιλιάδες χρόνια.

Διάγραμμα που δείχνει τη μεταβολή της θερμοκρασίας τα τελευταία 150.000 χρόνια. Η τελευταία ελάχιστη θερμοκρασία στο δεξί κύκλο είναι πριν από 18.000 χρόνια περίπου. Η άνοδος της θερμοκρασίας μετά από αυτό δημιούργησε ευνοϊκές συνθήκες για την ανάπτυξη της γεωργίας.

Το βασικό όμως ήταν η θεαματική εξέλιξη του ανθρώπου, πράγμα που αποτυπώνεται στην αύξηση του ανθρώπινου εγκεφάλου. Το καινούργιο είδος Homo sapiens που εμφανίστηκε πάλι στην Αφρική πριν από 100 περίπου χιλιάδες χρόνια, ανακάλυψε πριν από 10.000 χρόνια περίπου τη γεωργία, την κτηνοτροφία, τους οικοσμούς και πολλά άλλα πράγματα που αποτελούν τις βάσεις του σύγχρονου πολιτισμού.

Πριν την εμφάνιση της γεωργίας και του πολιτισμού

Το ανθρώπινο είδος έχει ιστορία και προϊστορία 5.000.000 έτη. Η εμφάνιση γεωργικών καλλιεργειών και του πολιτισμού συνέβη πριν από 10.000 χρόνια περίπου. Άρα 5 εκ χρόνια παρά κάτι ο άνθρωπος εξελισσόταν με ρυθμούς που μας φαίνονται αργοί σήμερα, αλλά οδήγησαν στο θαύμα της φύσης που λέγεται άνθρωπος.

Στο διάστημα αυτό συνέβηκαν πολλές αλλαγές κάποιες από τις οποίες ήταν:

Συνέβησαν και πολλές αλλαγές όπως π.χ η αύξηση του μεγέθους της γυναικείας λεκάνης που επέτρεψε να γεννιούνται άνθρωποι με μεγαλύτερο εγκέφαλο. Όλες αυτές οι αλλαγές έφθασαν το ανθρώπινο είδος σ' ένα υψηλό στάδιο ανάπτυξης που του επέτρεψαν να δημιουργήσει τον ανθρώπινο πολιτισμό. Βέβαια αυτό έγινε και σε ευνοϊκές συνθήκες για την ανάπτυξη της γεωργίας που ήταν το λιώσιμο των παγετώνων και η άνοδος της θερμοκρασίας που ευνοούσε τις καλλιέργειες. Οι πρώτοι οικισμοί επίσης αναπτύχθηκαν κοντά σε λίμνες και ποτάμια.

Πως ζούσαν οι άνθρωποι πριν την εμφάνιση του πολιτισμού; Πως περνούσαν την μέρα τους;

Ζούσαν κατά ομάδες περίπου 30 ατόμων, όσο είναι μια τάξη σήμερα.

- Κατασκευάζοντας εργαλεία και φτιάχνοντας ρούχα από δέρματα ζώων
- Κυνηγώντας ομαδικά και ψαρεύοντας
- Ψάχνοντας για έτοιμες κατοικίες ή κατασκευάζοντας πρόχειρα καταλύματα
- Μεταναστεύοντας εκεί που υπήρχε περισσότερη τροφή και λιγότερο κρύο
- Μαγειρεύοντας. Το μαγείρεμα, ο ύπνος, η κατασκευή εργαλείων και οι άλλες δραστηριότητες γινόταν σε διαφορετικούς χώρους.
- Ζωγραφίζοντας, παίζοντας μουσική , χορεύοντας και δημιουργώντας καλλιτεχνικά.
- Κάνοντας κάποιο είδος θρησκευτικών λειτουργιών
- Παίζοντας, ιδίως τα παιδιά
- Ψάχνοντας για την τροφή τους που εκτός από το κυνήγι ήταν φρούτα και μέρη διάφορων φυτών.
- Και βέβαια τρώγανε, κοιμόντουσαν , επικοινωνούσαν με τους συνανθρώπους τους και κάνανε τα περισσότερα από αυτά που κάνουν και οι σύγχρονοι άνθρωποι.
- Τηλεόραση δεν βλέπανε.

Η εμφάνιση της γεωργίας και του πολιτισμού

Η γεωργία ξεκίνησε πριν από 10.000 χρόνια πριν. Αυτό κατά μια άποψη συνέβη στην Μεσοποταμία. δηλαδή την περιοχή ανάμεσα στον Τίγρη και τον Ευφράτη. Οι άνθρωποι είχαν στο καθημερινό τους διαιτολόγιο αρκετά από τα άγρια φυτά που αργότερα καλλιέργησαν. Προφανώς κάποιοι παρατήρησαν ότι φυτεύοντας τους σπόρους αναπαράγονται τα φυτά. Το πιθανότερο είναι να ήταν γυναίκες λόγω της κατανομής των εργασιών.

Τα πρώτα φυτά που καλλιέργησαν οι άνθρωποι ήταν σιτάρι, κριθάρι , μπιζέλια, φακή και βίκος. Επίσης είχαν εξημερωθεί σκύλοι κατσίκες και πρόβατα. Πιο αναλυτικά τα πρόβατα εξημερώθηκαν στην Κεντρική Ασία πριν από 10.000 χρόνια, οι κατσίκες την ίδια περίοδο στα βουνά Ζάγκρος στο Δυτικό Ιράν. Για τα σκυλιά οι περισσότεροι πιστεύουν ότι εξημερώθηκαν παλιότερα 10-14 χιλιάδες χρόνια πριν τουλάχιστον ενώ κάποιοι τοποθετούν την εξημέρωσή τους και 70.000 χρόνια πριν.

Την ίδια περίοδο και λίγο πριν άρχισαν να ιδρύονται οι πρώτοι οικισμοί.. Παρατηρούμε δηλαδή ότι η γεωργία, η κτηνοτροφία, και οι πρώτοι οικισμοί εμφανίστηκαν ή άνθισαν την ίδια περίπου χρονική περίοδο αποτελώντας τις βάσεις του ανθρώπινου πολιτισμού.

Το Τσατάλ Χουγιούκ είναι ένα από τα καλύτερα διατηρούμενα χωριά αυτής της περιόδου (7.000 π.Χ) και βρίσκεται στην Τουρκία. Ο οικισμός φαίνεται στην εικόνα. Από τα ευρήματα μπορούμε να πούμε ότι ο οικισμός κάλυπτε 13 στρέμματα. Φυτεύανε σιτάρι κριθάρι και μπιζέλια. Συμπληρώνανε την τροφή τους με μήλα, αμύγδαλα και βελανίδια. Είχαν εξημερωμένα βοοειδή αλλά κυνηγούσανε και ελάφια, αγριογούρουνα και αγριογάιδαρους.

Γεωργία και παγετώνες

Η κίνηση της γης γύρω από τον ήλιο δεν είναι απόλυα σταερή αλλά παρουσιάζει κάποιες διακυμάνσεις. Το αποτέλεσμα είναι να εμφανίζονται χρονικοί περίοδοι δεκάδων χιλιάδων ετών όπου στη γη να επικρατεί ψύχος και το μεγαλύτερο μέρος της επιφάνειάς της να είναι καλυμμένη από πάγους. Τότε μιλάμε για την εποχή των παγετώνων ενώ όταν η θερμοκρασία ανεβαίνει, επικρατούν ευνοϊκότερες συνθήκες για τους ζωντανούς οργανισμούς και μιλάμε για μεσοπαγετώδεις περιόδους . Εμείς τώρα βρισκόμαστε σε μια μεσοπαγετώδη περίοδο. Στον παρακάτω χάρτη βλέπουμε πως ήταν η βλάστηση την περίοδο των παγετώνων.

Α. Όριο σημερινής δενδρώδους βλάστησης Β. Όριο δενδρώδους βλάστησης την τελευταία περίοδο παγετώνων

Η συνεχής γραμμή δείχνει τα όρια της ακτογραμμής πριν από 18.000 χρόνια τότε που η στάθμη της θάλασσας ήταν πάνω από 100 μέτρα πιο κάτω. Όταν λιώσαν οι πάγοι και ανέβηκε η θερμοκρασία δημιουργήθηκαν ευνοϊκές συνθήκες για τη γεωργία.

Ακτινωτή εξάπλωση της γεωργίας

Η ζωή μετά την εμφάνιση των πρώτων καλλιεργητών στην Ελλάδα

Ο άνθρωπος άρχισε να καλλιεργεί τη γη στη νεολιθική εποχή.

Η κατανομή των θέσεων στο χώρο δείχνει ότι οι πρώτοι γεωργοκτηνοτροφικοί οικισμοί βρίσκονταν σε παράκτιες ή μεσόγειες περιοχές, πεδινές ή λοφώδεις, κοντά στις οποίες υπήρχαν υδάτινες πηγές (λίμνες, ποτάμια, ρέματα, πηγές). Πρόκειται στην πλειοψηφία τους για υπαίθριους οικισμούς, ενώ αξιοσημείωτη, ιδιαίτερα κατά τις τελευταίες φάσεις της Νεολιθικής, είναι και η κατοίκηση των σπηλαίων.

Πως περνούσαν τη ζωή τους οι πρώτοι γεωργοκτηνοτρόφοι στην Ελλάδα;

Στη νεολιθική περίοδο υπάρχουν αρκετά γυναικεία εδώλια και αυτό δείχνει τη σημαντική θέση της γυναίκας αυτή την περίοδο. Εικάζεται ότι οι θεότητες που λατρεύονταν ήταν γυναικείες.

Ακόμη υπάρχουν οικοφεμινιστικές θεωρίες που μιλάνε για μητριαρχική διακυβέρνηση και ότι αυτή ήταν η αιτία που δεν υπήρχαν πόλεμοι αυτή την περίοδο.

Στη Θεσσαλία εντοπίστηκαν πάνω από 300 νεολιθικές θέσεις. Η νεολιθική εποχή ήταν η εποχή που ανακαλύφθηκε η γεωργία.

Σημαντικοί νεολιθικοί οικισμοί στη Θεσσαλία:

- Θεόπετρα, Τρίκαλα
- Οτζάκι
- Άργισσα, Λάρισα
- Aράπη
- Ραχμάνι
- Τσαγγλί
- Αχίλλειο, Φάρσαλα
- Σέσκλο, Μαγνησία
- Διμήνι, Μαγνησία
- Πλατιά Μαγούλα Ζάρκου

Γεωργία, μυθολογία και Θεσσαλία

Η μυθολογία σύμφωνα με κάποιες απόψεις αντιπροσωπεύει την προσπάθεια των αρχαίων να εξηγήσουν κάποια γεγονότα, καταστάσεις και φυσικά φαινόμενα που συνέβαιναν την εποχή εκείνη. Επειδή η επιστήμη δεν ήταν ανεπτυγμένη, όλα τα γεγονότα αποδίδονταν σε θεούς, ημίθεους και ήρωες.

Κατ' εξοχή θεά της γεωργίας στο Ελληνικό δωδεκάθεο ήταν η Δήμητρα παρ' όλο που και άλλες θεές και θεοί έχουν δικαιοδοσίες που αφορούν τις καλλιέργειες. Είναι γνωστός ο μύθος της Περσεφόνης, με τον οποίο εξηγούνταν και οι εποχές. Σ΄αυτό το μύθο επίσης λέγεται ότι η Δήμητρα θυμωμένη από την απαγωγή της κόρης της έστειλε ξηρασία και τα χωράφια δεν βλάσταιναν και έπεφτε πείνα στους ανθρώπους. Μ΄αυτό το μύθο προσπαθούσαν να εξηγήσουν τις ξηρασίες που συνέβαιναν λόγω των περιοδικών κλιματικών μεταβολών.

Είναι γνωστός επίσης ο μύθος του Ερυσίχθονα που επειδή έκοψε μια ιερή βελανιδιά που ανήκε στην Δήμητρα τιμωρήθηκε από τη Θεά με ακατάσχετη πείνα. Εδώ παρουσιάζεται και μια οικολογική καταστροφή αφού ο Ερυσίχθονας είχε κόψει πάρα πολλά δέντρα για να κατασκευάσει το παλάτι του. Έτσι ο μύθος αυτός ουσιαστικά μας εισάγει στην έννοια της αειφορίας.

Επίσης ο Διόνυσος σχετίζεται με την καλλιέργεια της αμπέλου, η Αθηνά με την καλλιέργεια της ελιάς κ.λπ.

Στο χώρο της Θεσσαλίας σημαντικό ρόλο διαδραματίζει και ο Ποσειδώνας ο οποίος φέρεται να ανοίγει τα Τέμπη και να συνδέεται επίσης με το άλογο. Οι Κένταυροι επίσης κυριαρχούν στο χώρο της Θεσσαλίας και όχι μόνο στο Πήλιο. Αυτό μας οδηγεί να υποθέσουμε ότι ο χώρος της Θεσσαλίας έπαιξε κάποιο ιδιαίτερο ρόλο στην εξάπλωση του αλόγου αλλά και στην κτηνοτροφία γενικότερα στην προϊστορία.

Τέλος να μην ξεχνάμε και το μύθο του Δευκαλίωνα και της Πύρρας που σύμφωνα με την Ελληνική μυθολογία , αφού επέζησαν από τον κατακλυσμό δημιούργησαν το γένος των ανθρώπων ρίχνοντας πίσω τους πέτρες. Οι πρώτοι απόγονοί τους κατοικούσαν στο χώρο της Θεσσαλίας και ανάμεσα σ' αυτούς ήταν και ο Έλληνας. Όλοι ξέρουμε βέβαια για την Αργοναυτική εκστρατεία, αλλά και το Θεσσαλό Αχιλλέα.

Ο Δευκαλίωνας και η Πύρα δημιουργοούν το γένος των ανθρώπων

Στοιχεία για τη γεωργία στην Καρδίτσα
(Αναφερόμαστε σε καλλιεργητές που ζούσαν ανάμεσα στον ορεινό και πεδινό χώρο)

Οι μεγάλες μεταβολές όσον αφορά τους τρόπους καλλιέργειας και τα μέσα παραγωγής συνέβησαν την δεκαετία του '60. Τα ζευγάρια ζώων που έσερναν το άροτρο αντικαταστάθηκαν από τρακτέρ. Επίσης μεγάλο ρόλο παίξανε τα αποστραγγιστικά έργα. Αποτέλεσμα ήταν η αύξηση των στρεμματικών αποδόσεων και το πέρασμα από το αγροτικό νοικοκυριό σε παραγωγή προϊόντων καθαρά για πώληση.

Στις αρχές του αιώνα κα μετά το αγροτικό νοικοκυριό προσπαθούσε με τα προϊόντα που παρήγαγε να έχει αυτάρκεια. Υπήρχαν ποικίλες καλλιέργειες με βασικά είδη διατροφής όπως το σιτάρι το καλαμπόκι τα σταφύλια ντομάτες και άλλα κηπευτικά, καρπούζια, πεπόνια,, αλλά και καλλιέργειες που παρήγαγαν ζωοτροφές όπως βίκος, ρόβι, βρίζα, κριθάρι, βρώμη και τριφύλλι. Το κάθε αγροτικό νοικοκυριό ασχολούνταν και με την κτηνοτροφία. Εκτρέφονταν πρόβατα, αγελάδες, κότες γουρούνια, κουνέλια και άλλα.

Στην περιοχή του Φαναρίου υπήρχαν θερμοκήπια, που λόγω του ευνοϊκού μικροκλίματος ευνοούσαν την παραγωγή πρώιμων κηπευτικών.

Ενδεικτικό της κατάστασης που υπήρχε ήταν ότι αξιοποιούνταν όλος ο χώρος καλλιέργειας αλλά και όλα τα μέρη των προϊόντων. Έτσι με τα καλάμια της βρώμης, σκέπαζαν τις καλύβες. Γύρω από τα καλαμπόκια φυτεύανε σκούπα και τους καρπούς της τους δίνανε στα πουλερικά. Μέσα στα μποστάνια φυτεύανε κεχρί. Επίσης στο ίδιο χωράφι φυτεύανε καλαμπόκι και ασπρίτσα που ήταν ένα είδος σκούπας. Ακόμη τα μαυρομάτικα φασόλια φυτεύονταν με κάποιο είδος σκούπας. Ιδιαίτερα υπήρχε πολύ καλή παραγωγή σε φασόλια που τα φορτώνανε έμποροι για την Αθήνα.

Ο κλήρος ήταν 30-40 στρέμματα για τα χωριά που ήταν στους πρόποδες των βουνών ενώ για τα χωριά του κάμπου μεγαλύτερες.

Μετά το '60 άρχισαν οι μονοκαλλιέργειες του βαμβακιού , τεύτλων και καπνού ,ενώ το σιτάρι καλλιεργούνταν και παλιότερα. Ο καπνός άρχισε στα μέσα της δεκαετίας του '70 να φθίνει . Βασική ποικιλία ήταν ζιχνομυρωδάτος, ενώ οι ποικιλίες Μπέρλει και Βιρτζίνια καλλιεργούνταν ελάχιστα.

Κάποια από τα φυτά που εξαφανίστηκαν ήταν το σουσάμι, τα ρεβίθια, το ρύζι που καλλιεργούνταν από τον Ζωγράφο.

Ο τρόπος αγροτικής παραγωγής ευνοούσε την κοινωνική συνεργασία. Οι οικογένειες βοηθούσαν η μία την άλλη στη καλλιέργεια και συγκομιδή των προϊόντων. Χαρακτηριστικό η «παρακαλιά» όπου ο παπάς ζητούσε να βοηθήσουν αυτούς που είχαν πρόβλημα με τις γεωργικές εργασίες. Επίσης η κοινότητα κθόριζα ορισμένους κανόνες όπως π.χ τα «ζευγαρολίβαδα» όπου επιτρέπονταν να βόσκουν μόνο ζευγάρια ζώων που όργωναν. Αυτός ήταν ένας τρόπος καλύτερης εκμετάλλευσης των περιορισμένων φυσικών πόρων σε επίπεδο κοινότητας.

Το ζήτημα της γεωργικής βιοποικιλότητας

Για 10.000 χρόνια στην περιοχή της Θεσσαλίας τουλάχιστον οι άνθρωποι καλλιεργούσαν τα ίδια φυτά και εκτρέφανε τα ίδια ζώα. Οι αλλαγές στους τρόπους και τα μέσα παραγωγής που όπως θα δούμε παρακάτω αφορούν κυρίως την δεκαετία του 60 οδήγησε αρκετά από τα φυτά και τα ζώα ή τις ποικιλίες τους σε περιθωριοποίηση ή και εξαφάνιση.

Τα κριτήρια που φαίνεται να επικρατούν για τις σύγχρονες καλλιέργειες είναι η χρησιμότητα των φυτών, η μεγιστοποίηση του ατομικού κέρδους, η ύπαρξη ευνοϊκών συνθηκών, η στρεμματική απόδοση, ο παγκόσμιος καταμερισμός εργασίας και οι πολιτικές προώθησης διαφόρων καλλιεργειών με συγκεκριμένα κριτήρια.

Επειδή δεν ξέρουμε τι μας επιφυλάσσει η ζωή και επειδή η επιστήμη ανακαλύπτει συνεχώς καινούργιες χρήσεις για αγροτικά προϊόντα, διάφορα κράτη και μη κυβερνητικές οργανώσεις δημιουργούν προγράμματα ανάπτυξης ορισμένων ποικιλιών φυτών και ζώων που τείνουν να εκλείψουν, τράπεζες διατήρησης γενετικού υλικού (σπόρων) κ.λπ.

Μ' αυτόν τον τρόπο προσπαθούν να μειώσουν μια από τις μεγαλύτερες μαζικές εξαφανίσεις ειδών που υπήρξαν στην ιστορία της Γης και συντελείται σήμερα. Επίσης το κάνουν γιατί κάποια στιγμή κάποιο από τα φυτά ή τις ποικιλίες του ίσως να μπορεί να δώσει κάποιο χρήσιμο και κερδοφόρο προϊόν αφού περιέχει εκατοντάδες χημικές ουσίες.

Φυτά που καλλιεργούνταν ή υπήρχαν στη φύση πριν από 10.000 χρόνια στη Θεσσαλία αλλά και πριν από μερικές δεκαετίες. Αρκετά υπάρχουν και σήμερα:

σιτάρι, κριθάρι, κεχρί, σίκαλη, βρώμη, φακή, μπιζέλια, ρεβίθια, λινάρι) και φροντίζοντας τα οικόσιτα ζώα (αιγοπρόβατα, βοοειδή, χοίροι που φαίνεται ότι εξημερώθηκαν και στην Ελλάδα και σκύλοι). Βρέθηκαν επίσης σε Εληνικούς νεολιθικούς οικισμούς μηδική, ρόβι, λαθούρι.