Α) ΝΕΡΟ - πηγή ζωής. Σε αυτό γεννήθηκε η ζωή πριν από δισεκατομμύρια χρόνια και μέσω της εξέλιξης αναπτύχθηκαν οι οργανισμοί. Χωρίς αυτό είναι αδύνατον να υπάρξει οποιαδήποτε μορφή οργανωμένης ζωής. Σε όλες τις εμφανίσεις, ως ωκεανός, λίμνη, ποτάμι, νερόλακκος φιλοξενεί μεγάλη ποικιλία οργανισμών, εκτεταμένες τροφικές αλυσίδες και πλήθος βιολογικών φαινομένων.

Β) ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ: το σύνολο της ποικιλίας των μορφών ζωής σε ένα συγκεκριμένο χώρο. Διακρίνονται τρία επίπεδα βιοποικιλότητας, τα οποία αποτελούν αναπόσπαστα μέρη ενός ενιαίου συνόλου: α) γενετική ποικιλότητα, η οποία εκφράζει το εύρος των κληρονομήσιμων χαρακτηριστικών ενός είδους, β) ποικιλότητα ειδών, η οποία εκφράζεται με τον αριθμό των φυτών και ζώων που απαντούν σε μια συγκεκριμένη περιοχή γ) ποικιλότητα οικοσυστημάτων, βιοκοινωνιών ή ενδιαιτημάτων που εκφράζεται με τον αριθμό των συνδυασμών ειδών φυτών και ζώων και των σχετικών αβιοτικών παραγόντων που συναντώνται σε μια συγκεκριμένη περιοχή. Ένα άλλο επίπεδο βιοποικιλότητας θα μπορούσε να προσεγγιστεί μέσα από τη θεώρηση της ποικιλότητας των τοπίων, το οποίο εκφράζεται με τον αριθμό ή το πλήθος των τύπων τοπίων που εμφανίζονται σε μια περιοχή ή σε μια χώρα.

Γ) ΥΓΡΟΤΟΠΟΙ: φυσικές ή τεχνητές περιοχές αποτελούμενες από έλη με ποώδη βλάστηση, από μη αποκλειστικώς ομβροδίαιτα έλη με τυρφώδες υπόστρωμα, από τυρφώδεις γαίες ή από νερό Οι περιοχές αυτές κατακλύζονται μόνιμα ή προσωρινά με νερό, το οποίο είναι στάσιμο ή τρεχούμενο, γλυκό, υφάλμυρο ή αλμυρό. Οι περιοχές αυτές επίσης περιλαμβάνουν και εκείνες που καλύπτονται με θαλασσινό νερό, το βάθος του οποίου κατά την αμπώτιδα δεν υπερβαίνει τα έξι μέτρα. Στους υγροτόπους περιλαμβάνονται και οι παρόχθιες ή παράκτιες ζώνες που γειτονεύουν με υγροτόπους ή με νησιά ή με θαλάσσιες υδατοσυλλογές που είναι βαθύτερες από έξι μέτρα κατά την αμπώτιδα, αλλά βρίσκονται μέσα στα όρια του υγροτόπου.

Αποφασίσαμε να ασχοληθούμε με το νερό σε πρόγραμμα Π.Ε. εξαιτίας της μεγάλης σημασίας που έχει για τη ζωή, τους κινδύνους που αντιμετωπίζουν τα επιφανειακά και υπόγεια νερά στον πλανήτη μας από την ανθρώπινη παρέμβαση και επειδή στο νησί μας το νερό είναι το κυρίαρχο στοιχείο της φύσης. Επίσης η βιοποικιλότητα είναι από τους σημαντικότερους παράγοντες των οικοσυστημάτων και η μείωση της αποτελεί ένα από τα σοβαρότερα περιβαλλοντικά προβλήματα.

ΣΤΟΧΟΙ

Στόχος μας είναι οι μαθητές:

- Να γνωρίσουν τον υγρότοπο του νησιού τους και να κατανοήσουν τη συμβολή του υγροτόπου στην ανάπτυξη εναλλακτικών μορφών τουρισμού και στην αειφόρο ανάπτυξη της περιοχής.
- Να κατανοήσουν τις αξίες του υγροτόπου και τους κινδύνους που τους απειλούν.
- Να συμμετέχουν σε δράσεις για την αειφόρο ανάπτυξη του υγροτόπου και της περιοχής
- Να αναπτύξουν ικανότητες παρατήρησης, εργασίας σε μικρές ομάδες, καλαισθησίας και διατύπωσης απόψεων.
- Να ανακαλέσουν προηγούμενες γνώσεις και εμπειρίες για τους υγροτόπους
- Να ενημερωθούν για τη χλωρίδα, την πανίδα και την ορνιθοπανίδα των υγροτόπων και να κατανοήσουν τις τροφικές σχέσεις στα
υγροτοπικά οικοσυστήματα.
- Να κατανοήσουν τι σημαίνει σωστή συμπεριφορά κατά τη διάρκεια επίσκεψης σε έναν υγρότοπο.

ΜΕΘΟΔΟΙ

Οι μέθοδοι που ακολουθήσαμε είναι:
- Μελέτη πεδίου
- Περιβαλλοντικό Μονοπάτι
- Project
- Μελέτη περίπτωσης
- Φωτογραφικές λήψεις
- Σημειωματάρια
- Καταγραφή φυσικών ήχων
- Ζωγραφική απεικόνιση του τοπίου

ΛΙΜΝΟΘΑΛΑΣΣΑ ΛΕΥΚΑΔΑΣ

Στο θέμα μας ασχοληθήκαμε με το νερό και τη βιοποικιλότητα που συναντάμε κυρίως στον υγρότοπο της πόλης μας, τις λιμνοθάλασσες Στενών Λευκάδας (Παλιώνης και Αβλύμων).

Η αξία τους είναι μεγάλη για τον τόπο, τους κατοίκους, τους οργανισμούς. Η περιοχή περιλαμβάνεται στο δίκτυο 2000 με Κωδικό GR22400001 και είναι ένας από τους μεγαλύτερους υγροτόπους της Δυτικής Ελλάδας. Αποτελεί τμήμα του συγκροτήματος υγροβιοτόπων του Αμβρακικού κόλπου με διεθνή σημασία σύμφωνα με τη σύμβαση Ramsar. Η "Σύμβαση Ραμσάρ" υπογράφηκε στην πόλη Ραμσάρ του Ιράν στις 2 Φεβρουαρίου 1971 όπου πραγματοποιήθηκε η "ιδρυτική" συνδιάσκεψη των 7 εκπροσώπων κρατών (μεταξύ των οποίων και της Ελλάδας) που συνέταξαν και υπέγραψαν τη "Σύμβαση για τους Υγροτόπους Διεθνούς σημασίας ιδιαίτερα ως Ενδιαιτήματα Υδρόβιων Πουλιών". Η Σύμβαση τέθηκε σε ισχύ στις 21 Δεκεμβρίου 1975 και μέχρι σήμερα έχει υπογραφεί από 122 κράτη. Στον κατάλογο Υγροτόπων Διεθνούς σημασίας έχουν συμπεριληφθεί 1035 υγρότοποι, συνολικής έκτασης 78,2 εκατομμυρίων εκταρίων. Η λιμνοθάλασσα των Στενών Λευκάδας είναι μία ειδικά προστατευόμενη περιοχή σύμφωνα με την Οδηγία 79/409/EEC, τη Συνθήκη της Βαρκελώνης και την Ελληνική Νομοθεσία, χαρακτηρισμένη ως περιοχή ιδιαιτέρου κάλλους (ΦΕΚ 687/Β/24-5-76).

Είναι σημαντικός υγρότοπος με πλούσια χλωρίδα (θα πρέπει να σημειώσουμε την παρουσία ενός τοπικού ενδημικού φυτικού είδους, την Arenaria leucadia, πανίδα και κυρίως ορνιθοπανίδα, με σημαντικά είδη ντόπιων και μεταναστευτικών πτηνών.

Πλήθος οργανισμών υπάρχει στο οικοσύστημα της λιμνοθάλασσας και πιο αναλυτικά συναντάμε:

ΧΛΩΡΙΔΑ

Ξεχωρίζοντας 4 διαφορετικά τοπία, που καλύπτονται από την αντίστοιχη βλάστηση, έχουμε:

1) λιμνοθάλασσα με υφάλμυρα έως αλμυρά νερά
2) βάλτοι κυρίως με υφάλμυρα νερά
3) αλμυρόβαλτοι που ξεραίνονται το καλοκαίρι
4) αμμώδης ζώνη με αμμοθίνες

Έτσι συναντάμε τη Salicornia europea, τη γνωστή μας αρμυρίθρα , που το φθινόπωρο ροδίζει τις όχθες της λιμνοθάλασσας. Αρκετοί τη συνηθίζουν στη διατροφή τους ως σαλάτα. Βρίσκουμε επίσης και άλλα αλόφυτα με τα χαρακτηριστικά παχιά φύλλα. Επίσης τα γνωστά μας αρμυρίκια.
Μέσα στο νερό υπάρχει μεγάλη ποσότητα βακτηριδίων και φυκών, και διακρίνουμε αρκετά Ulva lactula, το "μαρούλι της θάλασσας". Στους βάλτους έχουμε τα υδρόφιλα με τους εντυπωσιακούς καλαμιώνες, όπου συναντάμε δύο κυρίως είδη, που ξεχωρίζουν α) τα αρούντο (αρκετά ψηλά) και β) τους φραγμίτες, που είναι χαμηλότεροι και πιο κοινοί.

Στους γύρω λόφους που περιβάλλουν τη λιμνοθάλασσα, συναντάμε αείφυλλη βλάστηση μακία με σχοίνους, σπάρτα, ρείκια, γαλατσίδα, αρωματικά ποώδη κ.ά.

ΠΑΝΙΔΑ

Μέσα στη λιμνοθάλασσα με τις συνθήκες που επικρατούν (λασπώδης πυθμένας, ρηχά νερά, έντονες αυξομειώσεις της θερμοκρασίας και της αλατότητας, μεγάλη ποσότητα οργανικής ύλης) ζουν οργανισμοί πολύ καλά προσαρμοσμένοι ευρύαλοι, ευρύθερμοι κ.λπ.

Κατά κατηγορία έχουμε:

Α) σκουλήκια του νερού
Β) σαλιγκάρια του νερού (γαστερόποδα)
Γ) δίθυρα
Δ) καρκινοειδή (γαριδάκια)
Ε) ψάρια

Αρκετά ψάρια ζουν εξολοκλήρου ή ένα μέρος τους στη λιμνοθάλασσα. Μερικά από αυτά έχουν εμπορική αξία για την πόλη μας και ζουν στα Ιβάρια.Τα πιο γνωστά είναι η τσιπούρα, το λαυράκι, κεφαλοειδή, τα χέλια, η γλώσσα, γωβιοί, σπάροι και λίγοι σαργοί.

ΣΤ) αμφίβια, μεγάλος αριθμός βατράχων Rana ridibunda
Z) ερπετά, σαίτα, λαφίτης, αβλέφαρος
Η) θηλαστικά
Θ) πτηνά

Η λιμνοθάλασσα της Λευκάδας φιλοξενεί ένα σημαντικό αριθμό ορνιθοπανίδας με εξαιρετική σημασία. Ορισμένα από αυτά είναι:
θαλασσοκόρακας, ερωδιοί (τσικνιάδες), χαλκόκοτα, καλαμόκιρκος, καλαμοκανάς, φαλαρίδες, βαρβάρα, πρασινοκέφαλες πάπιες και φυσικά γλάροι και γλαρόνια και πελεκάνοι. Πολλούς χειμώνες η λιμνοθάλασσα γεμίζει κύκνους, που προτιμούν το ήπιο κλίμα της.

Η ΑΛΙΕΥΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΣΤΗ ΛΙΜΝΟΘΑΛΑΣΣΑ

Τα ρηχά νερά και ιδιαίτερα αυτά των παράκτιων περιοχών ανήκουν στους παραγωγικότερους σε βιομάζα τύπους οικοσυστημάτων του πλανήτη. Τα ρηχά νερά προσομοιάζουν ως μια παγίδα θρεπτικών αλάτων που πρώτα τα εκμεταλλεύονται τα φυτά του βυθού στα οποία φτάνει εύκολα το φως και τα οποία φωτοσυνθέτουν με έντονο ρυθμό. Αλλά το ίδιο γίνεται και από τα μικροσκοπικά πλαγκτονικά φύκη που αιωρούνται μέσα στην αβαθή υδάτινη μάζα. Αυτός ο φυτικός οργασμός στηρίζει τη διατροφή μιας αντίστοιχα άφθονης σε είδη και πληθυσμούς πανίδας. Η νεκρή οργανική ύλη που προκύπτει από το διαρκή θάνατο όλων αυτών των οργανισμών καθιζάνει στο βυθό όπου και αποσυντίθεται από μικροοργανισμούς σε μερικότερα θρεπτικά συστατικά που ξαναμπαίνουν μέσα στον κύκλο αναδόμησης της ζωής.
Αξίζει να σημειωθεί ότι όλη αυτή η οργασμική παραγωγή ζωής επιτελείται αυτοδύναμα, χωρίς δηλαδή την παρέμβαση του ανθρώπου, ο οποίος επιτελεί απλώς ρόλο συλλέκτη των αγαθών που προκύπτουν, όπως τα ψάρια.

ΙΒΑΡΙ

Το ιβάρι αποτελεί τον κύριο χώρο εξαλίευσης με παραδοσιακά μέσα. Συνιστά μία λιμνοθαλάσσια χωρική ενότητα που οριοθετείται με ιχθυοφραγμούς από πλεγμένο καλάμι (καλαμωτές). Έτσι ελέγχεται η διαφυγή αλιευμάτων προς γειτονικούς χώρους.

Η προέλευση της λέξης "ιβάρι" (ή διβάρι) οφείλεται πιθανότατα στον εξελληνισμό της λατινικής "vivarium". Το ιβάρι είναι ένας φυσικός χώρος όπου τα ψάρια μεγαλώνουν μόνα τους χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση (τάισμα).

Στο ιβάρι της λιμνοθάλασσας της Λευκάδας ένα σημαντικό ιχθυοπαραγωγικό στοιχείο είναι η αποκόμιση του περίφημου αυγοτάραχου του κέφαλου, αφού τα ψάρια αυτά πιάνονται ζωντανά και οι ωοθήκες τους παραμένουν άθικτες και αφαιρούνται αμέσως μόλις θανατωθούν τα ψάρια. Αυτό έχει τεράστια σημασία ως προς την ποιότητα αυτού του προϊόντος, που στον καταναλωτή πωλείται σε τιμές που φτάνουν τα 100-120 ευρώ ανά κιλό.

Πέρα όμως από τα αλιευτικά προϊόντα των ιβαριών, υπάρχει και μία ακόμη πολύ ενδιαφέρουσα διάστασή τους. Είναι η απαράμιλλη γραφικότητα του φυσικού τους χώρου και τοπίου, που δένει αρμονικά με τις παραδοσιακές κατασκευές λειτουργίας τους καθώς και με τις καθημερινές εικόνες της ανθρώπινης παρουσίας, όταν αυτή υπεισέρχεται με ισορροπημένο και ήπιο τρόπο.

Η επιπλέουσα καλαμωτή

Χρησιμοποιείται σε σχετικά αβαθείς περιοχές. Αποτελείται από ένα συνδυασμό κάθετου διχτυού και οριζόντιας καλαμωτής. Η καλαμωτή απλώνεται οριζόντια στην επιφάνεια του νερού ώστε να σχηματίσει ένα κύκλο. Το δίχτυ είναι προσαρτημένο στη μία πλευρά της καλαμωτής προς το εσωτερικό του κύκλου και αφήνεται να φτάσει ως το βυθό. Τα εγκλωβισμένα κεφαλόπουλα τρομάζουν και πηδούν πάνω από το δίχτυ για να ελευθερωθούν από το κυκλικό φράξιμο αλλά πέφτουν πάνω στην επιπλέουσα καλαμωτή όπου και παγιδεύονται.

Παρασκευή αυγοτάραχου και παραδοσιακή γαστρονομία

Το αυγοτάραχο παίρνεται από το θηλυκό κέφαλο, τη μπάφα, που πιάνεται ζωντανή στις καλαμωτές. Μόλις αφαιρεθεί η δίλωβη ωοθήκη του αυγοτάραχου από το ψάρι, τοποθετείται σε στεγνό χοντρό αλάτι για λίγη ώρα ανάλογα με το μέγεθός της. Στη συνέχεια τοποθετείται σε ξύλινες τάβλες και στεγνώνεται σε φυσικό κερί που μόλις έχει λιώσει και είναι έτοιμη για το εμπόριο. Έτσι μπορεί να διατηρηθεί για πολλούς μήνες. Το αυγοτάραχο θεωρείται το εκλεκτότερο έδεσμα της περιοχής και συνήθως συνοδεύεται μα ούζο ή τσίπουρο. Θεωρείται επίσης ως ισχυρό αφροδισιακό.

Οι μπάφες στις οποίες έχει αφαιρεθεί το αυγοτάραχο διατίθενται στην αγορά σε προσιτές τιμές και οι κάτοικοι τις μαγειρεύουν συνήθως στο φούρνο με μυρωδικά και φρέσκια ντομάτα ή στην κατσαρόλα βραστές.

ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ ΝΕΡΟ

Ο μύθος του Ερυσίχθονα

Ο Ερυσίχθονας ήταν ένας βέβηλος άνθρωπος, που καταφρονούσε τους θεούς. Μία μέρα βάλθηκε να κόψει ένα ιερό δρυ του δάσους, που μέσα του κατοικούσε μία αγαπημένη νύμφη της Δήμητρας. Παρά τις παρακλήσεις και τις προειδοποιήσεις της νύμφης, αυτός αποτελείωσε το δέντρο και σκότωσε τον υπηρέτη του που πήγε να τον παρεμποδίσει. Για τιμωρία του η Δήμητρα του έστειλε μία ακόρεστη πείνα που δεν ικανοποιούταν με τίποτα. Έφαγε ότι είχε και δεν είχε, ξόδεψε όλα του τα πλούτη για να αγοράσει όλα τα αγαθά της και να τα φάει. Πούλησε την ίδια του την κόρη για να αγοράσει φαγητά. Αυτήν την λυπήθηκε ο Ποσειδώνας, που κάποτε είχε ξελογιαστεί μαζί της, και τη μεταμόρφωσε σε γέρο ψαρά που ξαναγύρισε κοντά του και αυτός τον πούλησε κι εκείνον. Μεταμορφώθηκε στη συνέχεια διαδοχικά σε φοράδα, σε δαμάλι, σε ελάφι και σε άλλα ζώα, που ο Ερυσίχθων τα πουλούσε για να φάει. Τέλος έφαγε και τα ίδια του τα μέλη και πέθανε, χωρίς ποτέ να ικανοποιήσει την πείνα του.

Ο Μύθος συμβολίζει την αλόγιστη εκμετάλλευση των φυσικών πόρων που χωρίς μέτρο καταναλίσκει ακόρεστα και πάνω από τις φυσιολογικές του ανάγκες, στερώντας το μέλλον των παιδιών του και όλων των ζωντανών της φύσεως - τις μορφές των οποίων παίρνει διαδοχικά η κόρη του - και στο τέλος-τέλος, είναι σαν να τρώει τις ίδιες τις σάρκες του, να οδηγείται δηλαδή στον αφανισμό.

ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ