ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ - ΣΧΕΤΙΚΑ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΑ

H βιοτεχνολογία σώζει την Τέχνη

Εκεί που όλες οι κλασικές τεχνικές καθαρισμού και αποκατάστασης πινάκων αποτυγχάνουν, επεμβαίνει με χειρουργική ακρίβεια ο εφαρμοσμένος κλάδος της μοριακής βιολογίας. Έλληνες επιστήμονες προσπαθούν να εφαρμόσουν αυτή την τεχνική και στις βυζαντινές εικόνες.

Τι σας έρχεται στον νου όταν ακούτε τη λέξη βιοτεχνολογία; Πιθανότατα θυμάστε ότι κάποια φάρμακα είναι προϊόντα βιοτεχνολογίας ή ίσως θυμηθείτε την τελευταία συζήτηση για τους γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς, επίσης βιοτεχνολογικά προϊόντα. Μάλλον όμως δεν σκέφτεστε βυζαντινές εικόνες, ούτε πίνακες ιμπρεσιονιστών ζωγράφων. Και όμως! H βιοτεχνολογία, ο εφαρμοσμένος κλάδος της μοριακής βιολογίας, μπορεί να τεθεί και στην υπηρεσία της Τέχνης. Για να ακριβολογούμε, έχει ήδη τεθεί, και μάλιστα με λαμπρά αποτελέσματα, τα οποία μπορεί κανείς να θαυμάσει στο Μουσείο της Ορανζερί στο Παρίσι: εκεί εκτίθενται οι περίφημοι πίνακες του Μονέ, κάποιοι από τους οποίους καθαρίστηκαν με τη βοήθεια της βιοτεχνολογίας, όταν όλες οι άλλες κλασικές τεχνικές καθαρισμού και αποκατάστασης είχαν αποτύχει. Όπως εξήγησε μιλώντας προς «Το Βήμα» ο κ. Φραγκίσκος Κολίσης, καθηγητής Βιοτεχνολογίας και διευθυντής του ομώνυμου εργαστηρίου στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο όπου εκπονείται αντίστοιχο ερευνητικό πρόγραμμα με στόχο τον καθαρισμό βυζαντινών εικόνων, «οι βιοτεχνολογικές μέθοδοι προσφέρουν χειρουργική ακρίβεια στον χειρισμό: αφαιρούν τα υλικά που έχουν συσσωρευθεί με τον χρόνο πάνω στα έργα τέχνης, αφήνοντας ανέπαφο το χρώμα, τον καμβά, το ξύλο».

Όλα άρχισαν όταν παρέστη ανάγκη να καθαριστούν κάποιοι πίνακες του γάλλου ιμπρεσιονιστή ζωγράφου Κλοντ Μονέ. Οι πίνακες με τα νούφαρα, που αποτελούν σήμερα το σήμα κατατεθέν του Μουσείου της Ορανζερί στο Παρίσι, είχαν χαριστεί από τον ζωγράφο στον Ζορζ Κλεμανσό, πρωθυπουργό της Γαλλίας, ως επινίκιο δώρο μετά το πέρας του A΄Παγκοσμίου Πολέμου. Οι πίνακες αυτοί χρειάστηκε να προφυλαχθούν κατά τη διάρκεια του B΄ Παγκοσμίου Πολέμου και έτσι τυλίχθηκαν σε χαρτί το οποίο κολλήθηκε πάνω τους με αμυλόκολλα. Καθώς οι ιμπρεσιονιστές δεν χρησιμοποιούσαν προστατευτικό βερνίκι στα έργα τους, η κόλλα διείσδυσε στο χρώμα καθιστώντας αδύνατη την απομάκρυνσή της χωρίς ταυτόχρονη καταστροφή του έργου. Όταν όλες οι κλασικές προσπάθειες αποκατάστασης των πινάκων είχαν αποτύχει, ανέλαβε τον καθαρισμό τους το εργαστήριο Βιοτεχνολογίας του Πολυτεχνείου της Κομπιένης. Εκεί, ο καθηγητής Ντανιέλ Τομά και οι συνεργάτες του χρησιμοποίησαν ένζυμα τα οποία αποικοδόμησαν την αμυλόκολλα, ενώ όχι μόνο άφησαν ανέπαφο, αλλά και ανέδειξαν το υποκείμενο χρώμα.

Αυτό που έκαναν οι γάλλοι βιοτεχνολόγοι δεν ήταν στην ουσία παρά η αξιοποίηση των ιδιοτήτων των ενζύμων έτσι ώστε αυτά να τεθούν στην υπηρεσία της αποκατάστασης των έργων τέχνης. Όπως εξηγεί ο κ. Κολίσης, «τα ένζυμα είναι πρωτεΐνες οι οποίες, στην συγκεκριμένη περίπτωση, παράγονται από μικροοργανισμούς, βακτήρια και μύκητες, προκειμένου αυτοί να χρησιμοποιούν αποτελεσματικά τα υλικά τα οποία βρίσκουν στη φύση για να τραφούν. Με άλλα λόγια, για να μπορεί ένας μικροοργανισμός να τραφεί από το ξύλο, πρέπει να μπορεί να μεταβολίσει την κυτταρίνη, πράγμα που σημαίνει ότι πρέπει να παράγει ένζυμα, κυτταρινάσες όπως ονομάζονται, ικανά να διασπάσουν την κυτταρίνη σε απλούστερα μόρια. Αντιστοίχως, για να τραφεί με λίπη πρέπει να μπορεί να παράγει λιπάσες κοκ».

Ο έλληνας ερευνητής και οι συνεργάτες του έχουν αρχίσει ένα ερευνητικό πρόγραμμα το οποίο στοχεύει να προσαρμόσει τη γαλλική τεχνική έτσι ώστε αυτή να μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τον καθαρισμό των βυζαντινών εικόνων. Στις βυζαντινές εικόνες οι οποίες συνήθως δομούνται πάνω σε ξύλο ή ύφασμα, υπάρχουν τρία κύρια και αλληλεξαρτώμενα στρώματα υλικών. Πάνω στο υπόστρωμα εντοπίζεται το στρώμα προετοιμασίας στο οποίο χρησιμοποιούνται υλικά όπως η κιμωλία, ο γύψος ή το λευκό του τιτανίου αναμεμειγμένα με διάφορα είδη ζωικής κόλλας ή καζεΐνη. Στη συνέχεια υπάρχει το χρωματικό στρώμα. Τα χρώματα είναι συνήθως διαλυμένα σε αβγό ή διάφορα ξηραινόμενα έλαια. Τέλος εναποτίθεται το προστατευτικό βερνίκι, η βάση του οποίου μπορεί να είναι κερί ή μαστίχα. H παραπάνω γενική γνώση της σύστασης των βυζαντινών εικόνων δεν είναι αρκετή για να προχωρήσει κανείς στην αποκατάσταση των φθορών που έχει επιφέρει ο χρόνος. Σύμφωνα με τον κ. Κολίση «κάθε εικόνα είναι διαφορετική και η στρατηγική για την αποκατάστασή της πρέπει να είναι επίσης μοναδική. Για παράδειγμα, το λάδι που έχει χρησιμοποιηθεί σε μία εικόνα 200 ετών μπορεί να έχει πολυμεριστεί, με αποτέλεσμα οι εστερικοί δεσμοί του να έχουν σπάσει και να έχουν μετατραπεί σε αιθερικούς. Αυτό σημαίνει ότι μία λιπάση θα μπορούσε να είναι ανενεργός σε μια τέτοια εικόνα».

Για να μπορέσουν λοιπόν οι ερευνητές να προχωρήσουν σε αποκατάσταση εικόνων πρέπει να γνωρίζουν επακριβώς τη σύσταση των διαφορετικών στρωμάτων που υπάρχουν σε καθεμία από αυτές. Για τον λόγο αυτό συνεργάζονται με το Διαγνωστικό Κέντρο Τέχνης του Ιερού Σταυροπηγιακού και Πατριαρχικού Μετοχίου του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου στην Ορμυλία Χαλκιδικής της Ιεράς Μονής Σίμωνος Πέτρας. Εκεί οι μοναχές, υπό την καθοδήγηση του κ. Γιάννη Χρυσουλάκη, αναπληρωτή καθηγητή του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου, έχουν στήσει ένα πλήρως εξοπλισμένο εργαστήριο, όπου με τη βοήθεια ακτινών λέιζερ και άλλων μη επεμβατικών φυσικοχημικών μεθόδων μελετούν τα στρώματα υλικών που υπάρχουν στις εικόνες, εξάγουν συμπεράσματα για την ιστορία τους και προχωρούν στην καταγραφή και καταχώριση των πληροφοριών σε μια βάση δεδομένων.

Με οδηγό λοιπόν την πληροφορία που μπορεί να παράσχει το Διαγνωστικό Κέντρο του μοναστηριού, σκοπεύουν να προχωρήσουν οι έλληνες ερευνητές. Ωστόσο, μία εικόνα πέρα από έργο τέχνης είναι και λατρευτικό σύμβολο, πράγμα το οποίο καθιστά την ευθύνη για την αποκατάστασή της τεράστια. Πώς θα μπορούσε κανείς να εξασφαλίσει ότι δεν θα υπάρξουν λάθη και ατυχήματα; Πώς θα μπορούσε να είναι βέβαιος για το αποτέλεσμα; Ο κ. Κολίσης εξηγεί ότι «προτού εφαρμοστεί οτιδήποτε πάνω στις αυθεντικές παλιές εικόνες, έχει προϋπάρξει πειραματισμός σε άλλες οι οποίες έγιναν ειδικά για αυτόν τον σκοπό, αποτελούν δηλαδή ένα είδος εικόνων-αναφοράς. Αλλά πρέπει να σας θυμίσω ότι η φύση των ενζύμων είναι τέτοια ώστε να ελαχιστοποιείται η πιθανότητα λάθους: τα ένζυμα έχουν εξειδίκευση, αποικοδομούν μόνο το ειδικό για αυτά υπόστρωμα, αφήνοντας ανέπαφα τα γύρω υλικά. Επιπροσθέτως, έχουμε την ικανότητα να δημιουργούμε με τη βοήθεια της γενετικής μηχανικής ένζυμα τα οποία διασπούν τους δεσμούς που η ανάλυση μας έχει δείξει ότι υπάρχουν σε κάθε εικόνα. Και τέλος, μπορούμε να ελέγχουμε πλήρως τη διαδικασία αποικοδόμησης και να σταματούμε την ενζυμική αντίδραση με τους κατάλληλους αναστολείς των ενζύμων που χρησιμοποιούμε».

ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ "ΤΟ ΒΗΜΑ"
της Ιωάννας Σουφλέρη,
9 Νοεμβρίου 2003
Εικόνα στο φόντο: www.latinworld.com/magazine/