Οι τεχνικές επιβίωσης στο μικρόκοσμο των φυτών

Η... αφροδίτη στήνει παγίδες στις μύγες και σε άλλα έντομα, γιατί έτσι μπορεί να εμπλουτίζει με άζωτο το έδαφος που την τρέφει. Η ελιά σκάβει με τις ρίζες της ακόμα και 60 μέτρα κάτω από την επιφάνεια του εδάφους για να βρει νερό, ενώ κάτω από τα φύλλα της κρύβει χιλιάδες μικροσκοπικές "ομπρέλες", οι οποίες δεν επιτρέπουν στην υγρασία να εξατμιστεί. Είναι οι "ειδικές" και "ιδιαίτερες" ανάγκες των φυτών, που τα αναγκάζουν να αναπτύσσουν εξίσου ιδιαίτερες στρατηγικές, "τεχνικές" επιβίωσης, πανέξυπνες και μοναδικές στη φύση.

Οι απειλές που αντιμετωπίζουν τα φυτά, ιδιαίτερα αυτά που ζουν στη Μεσόγειο, είναι πολλές. Κινδυνεύουν από έντομα, από ζώα αλλά και από το ίδιο το περιβάλλον - τις καιρικές συνθήκες, την καλοκαιρινή ξηρασία ή το έντονο κρύο, τους χειμώνες. "Κι επειδή το μεγαλύτερο πρόβλημα των φυτών είναι ότι δεν μπορούν να μετακινηθούν για να γλιτώσουν έτσι τον κίνδυνο, έχουν αναπτύξει ειδικούς μηχανισμούς, χάρη στους οποίους ξεγλιστρούν και ξεφεύγουν από τις απειλές", αναφέρει ο κ. Νίκος Χριστοδουλάκης, επίκουρος καθηγητής Βοτανικής, στον αντίστοιχο τομέα του Τμήματος Βιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Η αγριελιά, ο σκίνος, το πουρνάρι, η μυρτιά, η δάφνη, η χαρουπιά, η κουμαριά, το φιλίκι ή η πικροδάφνη ανήκουν στην κατηγορία των φυτών εκείνων που έχουν σκληρά φύλλα, ακριβώς γιατί έτσι μπορούν και αντέχουν στη ζέστη και την ξηρασία του καλοκαιριού. "Το έλασμα του φύλλου είναι πολύ μικρό σε μέγεθος, ούτως ώστε να μην υπάρχει μεγάλη επιφάνεια εκτεθειμένη στον ήλιο και να αποτρέπεται η υπερθέρμανση του φυτού. Παράλληλα, η πάνω επιφάνεια των φύλλων είναι συνήθως καλυμμένη με αδρανή, αδιάβροχα υλικά (υμενίνη, κεριά κ.λπ.) τα οποία δεν αφήνουν το νερό να χαθεί", σημειώνει ο κ. Χριστοδουλάκης.

Μικροσκοπικές πολυκύτταρες αστεροειδείς τρίχες στο φύλλο της ελιάς (Olea europaea)

Εντυπωσιακό παράδειγμα είναι η ελιά, η οποία όχι μόνο αφήνει τις ρίζες της να φτάσουν στα 60 μέτρα βάθος, προκειμένου να βρει νερό, αλλά έχει εξοπλίσει και τα φύλλα της με μικρές τρίχες που δεν αφήνουν ούτε την ελάχιστη υγρασία να πάει χαμένη (αυτές οι τρίχες είναι που δίνουν στο κάτω μέρος του φύλλου της ελιάς το χαρακτηριστικό αργυρό-λευκό χρώμα). Αν δει κανείς την επιφάνεια ενός φύλλου ελιάς στο μικροσκόπιο, παρατηρεί πως οι τρίχες είναι τοποθετημένες η μία πάνω στην άλλη, κατά τέτοιο τρόπο ώστε να μοιάζουν με "ομπρέλες" που εμποδίζουν την εξάτμιση του νερού και δημιουργούν ένα μόνιμα υγρό στρώμα. Το ίδιο το φυτό, ακριβώς επειδή αναπτύσσεται σε περιοχές όπου, εκ των πραγμάτων, δέχεται υψηλή ηλιακή ακτινοβολία, έχει αναπτύξει ένα σύστημα που μοιάζει με... προηγμένης τεχνολογίας αντηλιακό(!), με υψηλό δείκτη προστασίας: Η ελιά έχει σκληρά και διαφανή κύτταρα, τα οποία λειτουργούν ως οπτικές ίνες. Εγκλωβίζουν το φως και το μεταφέρουν με σύνεση και λογική: μόνο τόσο όσο χρειάζεται και μόνο εκεί όπου η ακτινοβολία θα βοηθήσει το φυτό και δε θα το καταστρέψει.

Και επειδή για όλα τα μεσογειακά φυτά το φως ισοδυναμεί τόσο με τη ζωή όσο και με το θάνατο, έχουν βρει διεξόδους και τεχνικές για να το διαχειρίζονται σωστά. Άλλα φυτά πάλι, όπως η πικροδάφνη, η συκιά ή η τσουκνίδα, που απειλούνται από τους φυτοφάγους ζωικούς οργανισμούς, αναλώνουν την ενέργειά τους στο πώς θα τους αποφύγουν. "Η πικροδάφνη είναι δηλητηριώδης", εξηγεί ο κ. Χριστοδουλάκης. "Τα φύλλα της συκιάς εκκρίνουν δηλητηριώδες γάλα (το οποίο όμως δε φαίνεται να ενοχλεί ιδιαίτερα τα... γαϊδούρια και το δικό τους τραχύ και σκληρό ουρανίσκο...). Η τσουκνίδα πάλι, για να αποφύγει τους ενοχλητικούς και επικίνδυνους ζωικούς οργανισμούς, έχει τρίχες, κατασκευασμένες από διοξείδιο του πυριτίου, οι οποίες όταν χρειαστεί απελευθερώνουν δραστικές ουσίες, τις ουσίες που προκαλούν πόνο και ερεθισμό".

Η τσουκνίδα μοιάζει να είναι φτιαγμένη ακριβώς γι' αυτό, για να επιτίθεται στους εχθρούς της, όταν τολμούν να πλησιάσουν και να την αγγίξουν. Οι τρίχες της είναι στην πραγματικότητα λεπτοί, μυτεροί γυάλινοι σωλήνες, που μοιάζουν με τη βελόνα μιας σύριγγας. Το πάνω, μυτερό άκρο τους είναι καλυμμένο με ένα εύθραυστο κυστίδιο (εφυμενίδα), ενώ το κάτω άκρο τους είναι ελαφρώς διογκωμένο και καλύπτεται από μια ομάδα μικρότερων κυττάρων που δίνουν στη βάση της τρίχας κάποια ελαστικότητα. Οι δραστικές ουσίες (ισταμίνη, μυρμηγκικό οξύ και ακετυλοχολίνη) βρίσκονται στο διογκωμένο κάτω άκρο της τρίχας. Όταν ο "εχθρός" επιχειρήσει να αγγίξει την τρίχα, τότε, με την πίεση, αυτή οδηγείται μέσα στο δέρμα, το μαλακό της άκρο σπάει και η βάση της πιέζεται αδειάζοντας το περιεχόμενο μέσα στο δέρμα. Λειτουργεί δηλαδή όπως ακριβώς μια σύριγγα.

Η αφροδίτη που τρέφεται με μύγες!!!

Μια ακόμη σημαντική απειλή για τα μεσογειακά φυτά είναι το φτωχό σε άζωτο έδαφος. Σ' αυτό το έδαφος, τα φυτά δεν μπορούν να βρουν τα νιτρώδη και νιτρικά ιόντα που έχουν ανάγκη για να αναπτυχθούν. Κι έτσι "αποφάσισαν", να ξεπεράσουν αυτήν τη δυσκολία, τρώγοντας... μύγες!

Dionaea muscipula

Δεν είναι αστείο. Η περίπτωση της αφροδίτης (Αφροδίτη η μυγοπαγίδα είναι η κοινή της ονομασία και το λατινικό της όνομα Dionaea muscipula) αλλά και αυτή της δροσέρας (η οποία φυτρώνει και στην Ελλάδα, σε υγρά δάση και βαλτώδη εδάφη) είναι από τις πλέον χαρακτηριστικές. Η αφροδίτη φυτρώνει στα τροπικά. Έχει μικρά φύλλα, που μοιάζουν με αχιβάδες, έχουν ένα χαρακτηριστικό ροζ χρώμα και πολυάριθμες τρίχες, οι οποίες εκκρίνουν πρωτεολυτικά ένζυμα (ένζυμα που καταστρέφουν τις πρωτεΐνες, προσελκύουν όμως τα έντομα). Πάνω στα μικρά τους φύλλα υπάρχουν τρεις ακόμη αισθητήριες τρίχες. Όταν ένα έντομο αγγίξει κάποια από αυτές τις τρίχες, δύο συνεχόμενες φορές τότε το φύλλο της αφροδίτης θα κλείσει, θα αρπάξει το έντομο και τα ένζυμα θα καταστρέψουν τα κύτταρα της μύγας (μια διαδικασία που δε διαφέρει σε πολύ από αυτήν της πέψης). Τα υλικά των πρωτεϊνών που καταστρέφονται, τα αμινοξέα, τρέχουν από τα φύλλα του φυτού, στο έδαφος. Εκεί, αναλαμβάνουν δράση οι μικροοργανισμοί του εδάφους, οι οποίοι φροντίζουν να αποσυνθέσουν τα αμινοξέα, μετατρέποντάς τα σε νιτρικά άλατα. Αυτά είναι που τελικά βοηθούν το φυτό να τραφεί, παρ' όλο που η φύση όρισε να ζει σε περιοχές όπου το έδαφος δεν μπορεί να του τα προσφέρει.

Drosera anglica

"Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο", παρατηρεί ο κ. Νίκος Χριστοδουλάκης, "επιβιώνει και το φυτό δροσέρα ή ντροζέρα. Η διαφορά είναι πως το φυτό αυτό προσελκύει τα έντομα εκκρίνοντας ένα κολλώδες αρωματικό υγρό. Στη συνέχεια, τρέφεται με αυτά, και με την ίδια ακριβώς διαδικασία, λύνει το πρόβλημα της χαμηλής περιεκτικότητας του εδάφους σε άζωτο και βρίσκει τα απαραίτητα για την ανάπτυξή της, νιτρικά ιόντα".

Εφημερίδα "ΤΑ ΝΕΑ"
της Λαμπρινής Σταμάτη
2 Ιουνίου 2001- Προσαρμογή από το ΚΠΕ Καστοριάς
Dionaea muscipula: www.b-and-t-world-seeds.com/ 21098.htm
Drosera anglica: herba.msu.ru/shipunov/belomor/ foto/ang-obsh.htm