Οι οικολογικές ανησυχίες του Πλάτωνα

Η αύξηση του πληθυσμού της Αθήνας στα όψιμα αρχαϊκά και κλασικά χρόνια και η πρωτάκουστη οικοδομική δραστηριότητα στην εποχή του Περικλή οδήγησαν σε δοκιμασία του φυσικού περιβάλλοντος.

Στα πολύ παλιά χρόνια έγιναν μεγάλοι κατακλυσμοί. Το νερό ξέπλυνε το χώμα από τις βουνοκορφές και τα υψώματα, το άπλωσε στη γύρω περιοχή και τελικά το εξαφάνισε στα βαθουλώματα της γης. Έτσι εξηγούσε ο Πλάτωνας στον Κριτία του (111 a-d) το φαλακρό τοπίο στα ορεινά της Αττικής. Ακόμα και πριν από λίγα χρόνια, έγραφε, υπήρχαν δάση με ψηλά δέντρα. Αλλά αυτά τα έκοψαν για να κατασκευάσουν ξυλεία για τα μεγάλα οικοδομικά έργα και τις στέγες των κτιρίων. Υπήρχαν ακόμη πολλά οπωροφόρα δέντρα και πλούσια λιβάδια για βοσκή. Σήμερα μόνο οι μέλισσες βρίσκουν τροφή στα βουνά. Το μαλακό και εύφορο χώμα έχει χαθεί και οι κάμποι είναι ξεροί και πετρώδεις. Το νερό που στέλνει κάθε χρόνο ο Δίας παλιότερα το κρατούσε και το αποταμίευε το καλό χώμα. Τώρα όμως περνά πάνω από τη γυμνή γη και χάνεται στη θάλασσα. Τότε το νερό κατέβαινε στα φαράγγια και από εκεί έρρεε στις κρήνες και στα ποτάμια. Τώρα η γη της Αττικής μοιάζει με άρρωστο σώμα που δεν του απέμεινε παρά μόνο σκελετός.

Φαίνεται πως η έντονη οικοδομική δραστηριότητα στην Αθήνα της κλασικής εποχής είχε δυσάρεστες επιπτώσεις στο ευαίσθητο φυσικό της περιβάλλον. Ο Πλάτωνας αντικρύζοντας το γυμνό τοπίο, παρομοίαζε τα βουνά της Αττικής με οστά σώματος νοσούντος.

Η επιμονή του Πλάτωνα να προσδιορίζει με ποικίλους τρόπους - προς το νυν (εν. χρόνον), τα νυν, ως νυν και νυν έτι - την εποχή του, δεν επιτρέπει καμία αμφιβολία για την αλήθεια των θλιβερών αυτών διαπιστώσεων. Η κατακόρυφη αύξηση του πληθυσμού της Αθήνας και του λεκανοπεδίου στα όψιμα αρχαϊκά και κλασικά χρόνια και η πρωτάκουστη οικοδομική δραστηριότητα στην εποχή του Περικλή οδήγησαν σε δοκιμασία του φυσικού περιβάλλοντος, ειδικά στον τομέα των λατομείων και της υλοτομίας. Στο πρώτο μισό του 5ου αι. π.Χ. η Αθήνα είχε τεράστιες ανάγκες ξυλείας όχι μόνο εξαιτίας της δημογραφικής έκρηξης και των αναγκών που συνεπάγεται η αστική και κατά κώμας διαβίωση. Ο αθηναΙκός στόλος απαρτιζόταν από μερικές εκατοντάδες πλοίων, τα οποία είχαν ανάγκη από μόνιμη συντήρηση και αντικατάσταση έπειτα από χρήση ορισμένων χρόνων. Το άμεσο φυσικό περιβάλλον της Αθήνας δεν μπορούσε ούτε στο ελάχιστο να ικανοποιήσει τις ανάγκες για ναυπηγήσιμη ξυλεία. Η λύση βρέθηκε στη βόρεια Ελλάδα με τα πυκνά δάση των ψηλών κωνοφόρων. Η μακεδονική ξυλεία, γνωστής ποιότητας στην αρχαία αγορά, ήταν για πάρα πολλά χρόνια η πρώτη ύλη στα αττικά ναυπηγεία. Μολονότι δεν έχουμε πληροφορίες, η ξέφρενη υλοτόμηση στη Μακεδονία δεν μπορεί να έμεινε δίχως συνέπειες.

Τα δάση του Λιβάνου τροφοδοτούσαν για πολλούς αιώνες με εξαιρετική ξυλεία τους περισσότερους λαούς της Ανατολικής Μεσογείου. Σήμερα δεν υπάρχει παρά μόνο η ανάμνηση των κέδρων του Λιβάνου. Το σχέδιο βασίζεται σε χάρτη του 1692.

Για να φανταστεί κανείς τι σήμαινε η κατασκευή ενός στόλου από τα δάση μιας περιοχής, φτάνει να διαβάσει στον ιστορικό Διόδωρο το κεφάλαιο που μιλάει για την κατσκευή του στόλου του Αντιγόνου, από τα ξύλα του Λιβάνου το έτος 315 π.Χ.: μάζεψε, λέει, από παντού 8.000 υλοτόμους και πρίστες και τους έβαλε να κόβουν τα δάση των κέδρων και των κυπαρισσιών, να πριονίζουν την ξυλεία και να την κατεβάζουν με χίλια ζευγάρια βόδια στη θάλασσα. Οι κέδροι του Λιβάνου ήταν αυτοί που είχε φυτέψει ο ίδιος ο θεός, κατά την Παλαιά Διαθήκη. Ήταν τα δέντρα που η περίφημη ξυλεία τους ικανοποίησε ηγεμονικές ανάγκες των Ασσυρίων, των Περσών, των Εβραίων, των Ελλήνων και των Ρωμαίων. Όμως με τη λυσσαλέα εκμετάλλευση πολλών αιώνων, δίχως αναδάσωση και στοιχειώδη προστασία, ο Λίβανος έχασε για πάντα τα δάση του. Λίγα απομεινάρια κέδρων σε γυμνές κορυφές είναι το μόνο που θυμίζει σήμερα την παλιά δόξα.

Για τους αρχαίους που ζούσαν μέσα σ' ένα πλούσιο φυσικό περιβάλλον και αναζητούσαν εκτάσεις για γεωργική καλλιέργεια ήταν φυσικό τα δάση να αποτελούν ένα σοβαρό εμπόδιο. Είναι χαρακτηριστική η είδηση που διασώθηκε για την αρχαία Κύπρο όπου σε πολύ παλιά χρόνια τα πεδινά της ήταν τόσο δασωμένα ώστε ελάχιστα να μπορούν να εκμεταλλευτούν οι αγρότες τη γη. Η υλοτόμηση για καυσόξυλα των μεταλευτικών καμίνων του νησιού φαίνεται ότι δεν συνέβαλε ουσιαστικά στη δημιουργία χωραφιών. Τότε δόθηκε άδεια σ' όσους ήθελαν, να μπορούν να κόβουν τα δέντρα του δάσους, να γυμνώνουν την περιοχή και να την καλλιεργούν. Ως επιβράβευση θα παραχωρούνταν σ' αυτούς η ιδιοκτησία της συγκεκριμένης περιοχής.

Ο βασιλιάς Ερυσίχθονας ετοιμάζεται να κόψει ένα μεγάλο δένδρο για τη στέγη του νέου ανακτόρου του. Η θεά Δήμητρα προσπαθεί μάταια να τον σταματήσει.

Για τον Ερυσίχθονα από το γένος του Ποσειδώνα, βασιλιά στο Δώτιο πεδίο της Θεσσαλίας, έλεγαν οι αρχαίοι ότι αποφάσισε κάποτε να χτίσει ένα μεγάλο παλάτι. Πήρε τους ανθρώπους του και πήγε στο άλσος της Δήμητρας που ήταν γεμάτο από άγρια και ήμερα δέντρα. Εκεί βάλθηκε να ρίξει κάτω μια θεόρατη βαλανιδιά που είχε τραβήξει την προσοχή του. Η θεά προσπάθησε να τον σταματήσει παρεμβαίνοντας με τη μορφή ηλικιωμένης ιέρειας και θυμίζοντάς του ότι είναι ιερόσυλος.

Η κατάρα της ήταν τρομακτική. Από δω και πέρα ο Ερυσίχθονας θα υπέφερε από συνεχή επιθυμία για φαγητό χωρίς να μπορεί να χορτάσει.

Ο αρχαίος μύθος δεν είναι μόνο η παλιότερη αναφορά στο θέμα της βίαιης καταστροφής του περιβάλλοντος για την κατασκευή ανθρώπινων έργων, είναι η συγκλονιστικότερη διάγνωση του φαινομένου της οικολογικής καταστροφής: η ακόρεστη και αδάμαστη "πείνα" του ανθρώπου.

Εφημερίδα "Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ"
του Δ. Παντερμαλή, καθηγητή Αρχαιολογίας
25 Μαρτίου 1995