ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ
Τα «καυτά σημεία» της ρύπανσης

Το να μετατρέπεις τα πλεονεκτήματα σε μειονεκτήματα δεν είναι σίγουρα δείγμα σύνεσης. Δυστυχώς φαίνεται ότι τα αυτονόητα τείνουν να ανατραπούν στην περίπτωση της Μεσογείου. Η θάλασσά της έχει όλα τα φυσικά χαρακτηριστικά που την κάνουν μοναδική: βιοποικιλότητα, πλούσιους παράκτιους βιότοπους και τοπία, μεγάλο μέσο βάθος. Αντί όμως να προστατευθεί με συστηματικό τρόπο, η αξιοποίηση του φυσικού πλούτου της έγινε χωρίς σεβασμό στην οικολογική ισορροπία. Οι ανθρωπογενείς παρεμβάσεις έχουν δημιουργήσει «καυτά σημεία» ρύπανσης σε όλη την ακτογραμμή των χωρών που περιβρέχει η Μεσόγειος Θάλασσα. Οι υφιστάμενες απειλές μπροστά μας: τοπικά εντοπισμένος ευτροφισμός, βαρέα μέταλλα, οργανική και μικροβιακή ρύπανση, πετρελαιοκηλίδες, εισαγωγή μη ιθαγενών ειδών. Αστικοποιούμε βίαια την παράκτια ζώνη, υποβαθμίζουμε τους βιοτόπους... Η κατάσταση επιβαρύνεται από τα περίπου 200 εργοστάσια παραγωγής ενέργειας, από πετροχημικές και χημικές βιομηχανίες που βρίσκονται εγκατεστημένες στα παράλια και από τη ρύπανση που μεταφέρουν στα νερά της Μεσογείου (μη επεξεργασμένα λύματα και τοξικές ουσίες) περίπου 80 ποτάμια...

... Στην περίπτωση της αστικής και βιομηχανικής ρύπανσης το κύριο πρόβλημα είναι η ταχεία αύξηση του πληθυσμού κατά μήκος των νότιων ακτών της Μεσογείου, όπου έχουν θεσπιστεί λιγότερα νομικά μέσα και έχουν πραγματοποιηθεί λιγότερες επενδύσεις σε περιβαλλοντική υποδομή. Ο μόνιμος πληθυσμός των κρατών της Μεσογείου από 450 εκατομμύρια που είναι σήμερα εκτιμάται ότι θα αυξηθεί σε 600 εκατομμύρια το 2050 και πιθανότατα θα αγγίξει τα 700 εκατομμύρια στα τέλη του 21ου αιώνα! Η πυκνότητα του πληθυσμού είναι μεγαλύτερη στις παράκτιες περιοχές. Η κατάσταση τείνει να γίνει ασφυκτική. Μάλιστα η επιβάρυνση προβλέπεται ακόμη πιο έντονη με δεδομένο ότι η Μεσόγειος ως τουριστικός προορισμός καταλαμβάνει την πρώτη θέση παγκοσμίως συγκεντρώνοντας το 30% των διεθνών αφίξεων τουριστών. Υπολογίζεται ότι τα επόμενα 20 χρόνια θα διπλασιαστεί η ροή τουριστών στη Μεσόγειο (το 1990 οι αφίξεις ήταν 135 εκατ., ενώ το 2025 εκτιμάται ότι θα φθάσουν σε 235-350 εκατ.).

Οι θαλάσσιες μεταφορές

Τρεις είναι οι κύριες οδοί διέλευσης πλοίων από και προς τη Μεσόγειο: τα Στενά των Δαρδανελίων/Θάλασσα του Μαρμαρά/Στενά της Κωνσταντινούπολης, το Στενό του Γιβραλτάρ και η Διώρυγα του Σουέζ. Ο κύριος άξονας (90% της συνολικής κυκλοφορίας πετρελαίου) κινείται από ανατολικά προς δυτικά, Αίγυπτος - Γιβραλτάρ, περνώντας από τη Σικελία και τη Μάλτα και ακολουθώντας τις ακτές της Τυνησίας, της Αλγερίας και του Μαρόκου.

Κάθε χρόνο στη Μεσόγειο γίνονται κατά μέσον όρο 60 θαλάσσια ατυχήματα, 15 εκ των οποίων αφορούν πλοία που προκαλούν πετρελαιοκηλίδες και χημικές κηλίδες, με σημείο αιχμής το Στενό του Γιβραλτάρ και τον Πορθμό της Μεσσήνης, τις οδούς πρόσβασης προς τα Στενά των Δαρδανελίων. Επίσης αρκετά λιμάνια και οδοί προσέγγισής τους αποτελούν «καυτά σημεία» ρύπανσης και ιδιαίτερα η Γένοβα, το Λιβόρνο, η Τσιβιταβέκια, ο Πειραιάς, η Βενετία, η Τεργέστη, η Λευκωσία/Λάρνακα, η Βηρυτός και η Αλεξάνδρεια.

Σύμφωνα με κοινή έκθεση (2001) του Προγράμματος για το Περιβάλλον των Ηνωμένων Εθνών (UNEP) και του Μεσογειακού Προγράμματος Δράσης (ΜΑΡ), από το 1987 και ως τα τέλη του 1996 η Μεσόγειος δέχθηκε 22.223 τόνους πετρελαίου μόνο από ναυτικά ατυχήματα. Μάλιστα ο αριθμός των ατυχημάτων στη Μεσόγειο αυξάνεται σε σημείο κατά την πενταετία 1991-1995 να έχουν σχεδόν διπλασιαστεί σε σχέση με τη δεκαετία 1981-1990, όπως αναφέρεται σε έκθεση του REMPEC (οργανισμός που μαζί με τα Ηνωμένα Εθνη είναι υπεύθυνος για τη συνεργασία μεταξύ των μεσογειακών χωρών σε θέματα ρύπανσης από πετρέλαιο και χημικά). Στην Ελλάδα από το 1979 ως και σήμερα έχουν συμβεί τουλάχιστον 10 μεγάλα ατυχήματα με σοβαρές επιπτώσεις στο θαλάσσιο περιβάλλον. Πάνω από 100 εκατ. τόνοι πετρελαιοειδών διακινούνται ετησίως διά μέσου των ελληνικών θαλασσών. Ιδιαίτερα ευαίσθητες κρίνονται οι περιοχές των Εθνικών Θαλασσίων Πάρκων Αλοννήσου Β. Σποράδων και Ζακύνθου, της Πύλου, οι περιοχές των διυλιστηρίων και τα λιμάνια του Πειραιά και της Θεσσαλονίκης.

Ο ευτροφισμός των νερών

Το Βόρειο Αιγαίο, ο Κόλπος του Λέοντος και η Αδριατική είναι οι περιοχές με τις υψηλότερες μέσες συγκεντρώσεις θρεπτικών ουσιών (ευτροφισμός), την υψηλότερη πρωτογενή και δευτερογενή παραγωγή και ορισμένες φορές με τοπικές ανθήσεις φυκών που συνδέονται σποραδικά με συνθήκες υποξίας ή ανοξίας (εξάντληση του οξυγόνου) και σπανιότερα με ανθήσεις τοξικών φυκών.

Ο ευτροφισμός προκαλείται από την εισροή υψηλών φορτίων θρεπτικών ουσιών (κυρίως λόγω της μεγάλης χρήσης λιπασμάτων) από τα ποτάμια, τα αστικά και τα βιομηχανικά λύματα. Στη Μεσόγειο το φαινόμενο περιορίζεται σε συγκεκριμένες παράκτιες περιοχές (ιδίως σε κλειστούς κόλπους). Οι πιθανοί κίνδυνοι για την ανθρώπινη υγεία συνδέονται με την κατανάλωση θαλασσινών που έχουν μολυνθεί από παθογόνους μικροοργανισμούς ή τοξικές άλγες (μικροφύκη).

Η μικροβιακή μόλυνση

Τα «καυτά σημεία» ευτροφισμού στη Μεσόγειο συχνά συμπίπτουν με τις περιοχές όπου εντοπίζονται παθογόνοι μικροοργανισμοί (κολοβακτηρίδια) που εισέρχονται στο θαλάσσιο περιβάλλον κυρίως μέσω των απορρίψεων ανεπεξέργαστων ή μερικώς επεξεργασμένων αποχετευτικών αστικών λυμάτων. Μετά την εγκατάσταση μονάδων επεξεργασίας αστικών λυμάτων το πρόβλημα έχει κάπως μετριαστεί. Η ανησυχία πλέον εστιάζεται στους ιούς, όπως είναι οι εντεροϊοί (πολιομυελίτιδας, κοξάκι κ.ά.), και στα βακτήρια, όπως η σαλμονέλα και οι σιγγέλλες. Η απομόνωση και η ποσοτικοποίησή τους όμως είναι ιδιαίτερα δύσκολες. Στην Ελλάδα έχουν εντοπιστεί στη θάλασσα ο ιός της πολιομυελίτιδας, ο ιός echo, ο ιός κοξάκι, ο ιός της ηπατίτιδας και ο αδενοϊός και πολλά βακτήρια.

Το μέγεθος της βλάβης που προκαλείται στην υγεία δεν έχει ακόμη προσδιοριστεί και το ίδιο ισχύει για τη συχνότητα εμφάνισης παθογόνων μικροοργανισμών. Επιπλέον υπάρχουν μεγάλες εκτάσεις της παράκτιας ζώνης της Μεσογείου, ιδίως στο νότιο και στο ανατολικό τμήμα, για τις οποίες τα στοιχεία είναι ελάχιστα.

Η εντατική αλιεία

Η υπεραλίευση και οι αλιευτικές πρακτικές ευθύνονται σε μεγάλο βαθμό για τις επιπτώσεις στο θαλάσσιο οικοσύστημα. Τα αποθέματα βενθικών ψαριών (κοντά στον πυθμένα της θάλασσας) συνήθως υφίστανται πλήρη εκμετάλλευση και ενδεχομένως υπερεκμετάλλευση. Η αφθονία σε μικρά πελαγικά ψάρια παρουσιάζει διακυμάνσεις ανάλογα με τις περιβαλλοντικές συνθήκες. Από τα είδη αυτά ο γαύρος υπεραλιεύεται.

Τα μεγάλα πελαγικά ψάρια, όπως ο τόνος και ο ξιφίας, αποτελούν στόχο των διεθνών βιομηχανικών στόλων. Ιδίως ο κόκκινος τόνος, για τον οποίο η Μεσόγειος αποτελεί σημαντικό χώρο αναπαραγωγής. Οικότοποι υψηλής βιολογικής σημασίας, όπως τα λιβάδια της Ποσειδωνίας, καταστρέφονται συχνά από παρασυρόμενα δίχτυα μηχανοτρατών που κυκλοφορούν κοντά στις ακτές.

Ο ευτροφισμός έχει επιπτώσεις και στις περιοχές εκκόλαψης, με αποτέλεσμα τη μείωση της βιοποικιλότητας και μεταβολές στα οικοσυστήματα. Αν και στη Μεσόγειο δεν υπάρχουν στοιχεία για εξαφάνιση ειδών, έχουν εντοπιστεί αλλαγές στη σύνθεση και στον πλούτο των ειδών. Απώλεια ή μείωση των οικοτόπων, η οποία θα μπορούσε δυνητικά να οδηγήσει σε εξαφάνιση, έχει αναφερθεί για είδη τα οποία απειλούνται με εξαφάνιση, όπως η φώκια Monachus Monachus και άλλα θαλάσσια θηλαστικά, τα κόκκινα κοράλλια, οι θαλάσσιες χελώνες και αποικιακά υδρόβια πουλιά. Σύμφωνα με την έκθεση του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος υπό τον τίτλο «Κατάσταση και πιέσεις του θαλάσσιου και παράκτιου περιβάλλοντος της Μεσογείου» (2000), η δημιουργία θαλάσσιων πάρκων και προστατευομένων περιοχών δεν αρκεί ως μέτρο για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας αφού οι πηγές ρύπανσης δεν δημιουργούνται σε τοπικό επίπεδο. Για την προστασία των οικοτόπων της Μεσογείου απαιτείται ολοκληρωμένη περιβαλλοντική διαχείριση.

Οι χρήσεις της γης

Σύμφωνα με στοιχεία του UNEP, το 7,4% των ακτών του Αιγαίου παρουσιάζει εξελισσόμενες τάσεις διάβρωσης, όπως και το 25% των ιταλικών ακτών της Αδριατικής. Η διάβρωση των ακτών αποτελεί περιβαλλοντική απειλή η οποία συνδέεται με ανθρωπογενείς παρεμβάσεις, όπως η κατασκευή αναχωμάτων, αλλά και με την εγκατάλειψη της γεωργίας και την παγκόσμια μεταβολή του κλίματος. Η αλλοίωση της ακτογραμμής με αρνητικές επιπτώσεις εστιάζεται επίσης στη θαλάσσια περιοχή που περιλαμβάνει τις Βαλεαρίδες νήσους, τον Κόλπο του Λέοντος, τη Σαρδηνία, την Αδριατική, το Ιόνιο και το Αιγαίο, όπου υπάρχουν 1.500 χιλιόμετρα τεχνητών ακτών, το μεγαλύτερο μέρος των οποίων αποτελείται από λιμάνια (1.250 χλμ.).

Τα βαρέα μέταλλα

Τα διαθέσιμα στοιχεία για τη ρύπανση από χημικές βιομηχανίες, αποχετεύσεις, γεωργία κ.λπ. (βαρέα μέταλλα, οργανοχλωριωμένες ενώσεις κ.ά.) είναι περιορισμένα. Πάντως οι συνολικές τιμές υδραργύρου στα ψάρια και θαλασσινά της Μεσογείου ήταν γενικά υψηλότερες από εκείνες που μετρήθηκαν στον Ατλαντικό. Υψηλές ήταν και οι συγκεντρώσεις καδμίου σε λιμνοθάλασσες και άλλα σημεία της Μεσογείου, μολύβδου σε παράκτιες βιομηχανικές ζώνες και ΤΒΤ (ιδιαίτερα τοξικής ουσίας η οποία χρησιμοποιείται ως συστατικό σε βαφές πλοίων κ.λπ.). Στην Ελλάδα βαρέα μέταλλα (υδράργυρος, κάδμιο, μόλυβδος) και πετρελαιοειδή έχουν ανιχνευθεί στον Θερμαϊκό Κόλπο, στον Πατραϊκό Κόλπο, στον Βορειοδυτικό Σαρωνικό, στον Κόλπο της Ελευσίνας και στον Κόλπο της Λάρυμνας. Οι χλωριωμένοι υδρογονάνθρακες εκλύονται εξ ολοκλήρου από ανθρωπογενείς πηγές. Οι συγκεντρώσεις DDT (φυτοπροστατευτική ουσία της οποίας η χρήση έχει απαγορευθεί εδώ και περίπου τρεις δεκαετίες) είναι χαμηλές στα ιζήματα της ανοιχτής θάλασσας, αναφέρονται όμως υψηλές τιμές στο Δέλτα του Ροδανού. Στα παράλια των βιομηχανικών περιοχών εντοπίστηκαν υψηλές συγκεντρώσεις PCBs (πολυχλωριωμένα διφαινύλια, ενώσεις περισσότερο γνωστές με την εμπορική ονομασία κλοφέν). Μέσω των ποταμών φυτοφάρμακα και νιτρικά καταλήγουν στη Μεσόγειο. Οι πιο επιβαρυμένοι είναι ο Αξιός, ο Λουδίας και ο Αλιάκμονας, ο γαλλικός Ροδανός, ο ιταλικός Πάδος, ο Νείλος της Αιγύπτου και ο ισπανικός Έβρος.

Οι κλιματικές αλλαγές

Οι επιπτώσεις της μεταβολής του κλίματος στην περιοχή της Μεσογείου αγγίζουν και την Ελλάδα. Σύμφωνα με εκτιμήσεις του UNEP, οι παράκτιες πεδινές περιοχές του Θερμαϊκού απειλούνται από πλημμύρες, τα ποτάμια της περιοχής από διείσδυση αλατούχου νερού και μείωση των υδάτων απορροής, ο πυθμένας του κόλπου από ανοξία κ.ά. Επίσης οι ακτές της Ρόδου κινδυνεύουν λόγω αυξημένης διάβρωσης των ακτών ενώ απειλούνται και από την υφαλμύρωση του υδροφόρου ορίζοντα.

Εφημερίδα "ΤΟ ΒΗΜΑ"
Απόσπασμα από το άρθρο της Παναγιώτας Μπίτσικα και της Μάχης Τράτσα,
7 Οκτωβρίου 2001 - Προσαρμογή από το ΚΠΕ Καστοριάς