Το γονίδιο, το «τζίνι» και τα νεοφανή προϊόντα
Η «έφοδος» να ελέγξουμε τα πάντα δεν σταματά. Με ποιο κόστος όμως για τη ζωή μας και για τον πλανήτη;
Μπορεί επίσης να μην έχουν απαντήσει επαρκώς ακόμη οι επιστήμονες ως προς το τι ακριβώς είναι το γονίδιο, γνωρίζουν όμως πολύ καλά ότι είναι το «τζίνι» που αν ξεφύγει από το μπουκάλι δύσκολα θα επιστρέψει. Γιατί, είτε ως κλασική έννοια εκληφθεί το γονίδιο (μία μονάδα που κληρονομείται σύμφωνα με τους μεντελικούς κανόνες) είτε ως μοριακή κατάσταση (ένα μέρος του χρωμοσώματος που μπορεί να διαβαστεί σύμφωνα με το κεντρικό δόγμα της βιολογίας) είτε ως βιοχημική διαδικασία (μία πληροφορία για να παραχθεί ένα προϊόν, μία πρωτεΐνη) είτε ως βιοτεχνολογικό «εργαλείο» (ένα μόριο που μπορεί να πολλαπλασιαστεί στον δοκιμαστικό σωλήνα και να μεταφερθεί σ' άλλον οργανισμό-είδος) είτε ως κοινωνιοβιολογική έννοια (περίπλοκη δομή στην οποία βασίζεται η εξέλιξη) είτε ακόμη και ως σκεπτικιστική αντίληψη (σύμφωνα με την οποία το γονίδιο δεν είναι τίποτε άλλο από ένα νεκρό μόριο), δεν παύει να είναι το γονίδιο μία υπαρκτή κατάσταση που στηρίζει μία υπαρκτή ζωή, που την κατευθύνει και την ορίζει.
Η «ψηλάφηση» του γoνιδίου με τη σύγχρονη μεθοδολογία προκαλεί δέος αλλά και υπερηφάνεια, προβληματισμό αλλά και αισιοδοξία, απογοήτευση αλλά και ενθουσιασμό. Γι' αυτό άλλοι χειροκροτούν και άλλοι αποδοκιμάζουν. Ωστόσο το ανθρώπινο πνεύμα έχει ήδη τιθασέψει το γονίδιο. Το απομονώνει, το μεταλλάσσει, το μεταφέρει σ' άλλον πυρήνα, δημιουργεί πρωτόγνωρους συνδυασμούς γονιδίων και νέες αφάνταστες ποικιλίες, υπερβαίνοντας τους φραγμούς της φύσης. Γιατί η φύση δεν μπορεί να διασταυρώσει ζώα με φυτά, κοτόπουλο π.χ. με πατάτα. Ο άνθρωπος το «τόλμησε» και το κατάφερε. Μα για ποιον λόγο;
Η Ινδία π.χ. αριθμεί ένα δισεκατομμύριο στόματα. Ο πληθυσμός της Γης αυξάνεται συνεχώς και μαζί του και η πείνα. Πρέπει να βρεθούν νέοι τρόποι αύξησης της παραγωγικότητας και της ανθεκτικότητας των καλλιεργειών στα ζιζάνια, στα παράσιτα, στα μικρόβια, στα βαρέα μέταλλα, ακόμη και στο αλμυρό νερό. Τα παρασιτοκτόνα, τα μικροβιοκτόνα και τα όπλα της χημικής καταπολέμησης άρχισαν να αχρηστεύονται καθώς το «γονίδιο» αντέδρασε, μεταλλάχθηκε και απέκτησε αντοχή. Να πολεμήσουμε λοιπόν τώρα τα γονίδια με «γενίτσαρους», με γονίδια δηλαδή να τροποποιήσουμε γενετικά τις καλλιέργειες και να φέρουν μέσα τους, στο γονιδίωμά τους, τα όπλα εναντίον των εχθρών τους. Καταπληκτική ιδέα, και οι πάγκοι των εργαστηρίων γυάλισαν από το άφθονο «στιλβωτικό» των βιοτεχνολογικών εταιρειών, που κοίταζαν έξω από το παράθυρο για να μπουν σε λίγο από την πόρτα.
Το αποτέλεσμα δεν άργησε και το 1996 εμφανίζονται στο εμπόριο οι πρώτοι γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί. Σήμερα έχουν δημιουργηθεί πολλοί καθώς κάθε θεωρητικός συνδυασμός γονιδίων έχει πιθανότητα να επιτευχθεί στην πράξη. Και τούτο γιατί ο γενετικός κώδικας είναι παγκόσμιος, ενιαίος και η γλώσσα των γονιδίων η ίδια σε κάθε οργανισμό, γεγονός που δεν επιτρέπει εύκολα την «περιθωριοποίηση» των γονιδίων όταν βρεθούν σε άλλο είδος. Άλλωστε, υπάρχουν γονίδια, τα συντηρητικά, όπως αποκαλούνται από τους εξελικτιστές, που δεν άλλαξαν σχεδόν καθόλου από τα βακτήρια ως τον άνθρωπο. Με ένα τέτοιο λοιπόν «διαβατήριο» δεν είναι δύσκολο να φθάσουν σε οποιαδήποτε αποστολή σταλούν.Έτσι μεταφέρθηκαν ήδη σε πατάτες γονίδια ιού, βακτηρίων, σιταριού, κοτόπουλου αλλά και ανθρώπου, σε ντομάτες γονίδια ιών, βακτηρίων, σκορπιού, ψαριού και ανθρώπου, σε καλαμπόκια γονίδια σκόρου, σιταριού και βακτηρίων, στο ρύζι γονίδια ανθρώπου και βακτηρίων, στα καπνά γονίδια σκορπιού, ποντικού, κοτόπουλου και ανθρώπου, στο βαμβάκι γονίδια σκόρου, στο πράσινο σπαράγγι γονίδια αρουραίου, στη σόγια γονίδια ιού (κουνουπιδιού και πετούνιας) και βακτηρίου, σε ψάρια γονίδια ανθρώπου, σε κοτόπουλα γονίδια μοσχαριού και πολλά άλλα απίστευτα και όμως αληθινά.
Και η «έφοδος» να ελέγξουμε τα πάντα δεν σταματά. Θέλουμε τέλειο έλατο με αρμονικά κλαδιά και τέλειο ύψος για να το στολίζουμε καλύτερα τα Χριστούγεννα; Ετοιμάζεται. Θέλουμε σούπερ χοιρομέρια, πέντε φορές μεγαλύτερα; Το σκεφτόμαστε σοβαρά. Θέλουμε τεράστιους σολομούς με πρόωρη ανάπτυξη, έτοιμους για πώληση σε ένα-ενάμιση χρόνο, αντί σε τρία, που είναι το φυσιολογικό; Κάποιες εταιρείες περιμένουν ήδη την εμπορική έγκριση. Θέλουμε πλαστικό από γενετικά τροποποιημένες καλλιέργειες; Κάποια εταιρεία το πέτυχε ήδη. Θέλουμε νεοφανές ελαιόλαδο από γενετικά τροποποιημένες ελιές; Κάποια εταιρεία το μαγειρεύει ήδη...
... Η καλλιεργήσιμη έκταση γενετικά τροποποιημένων φυτών αυξάνεται ραγδαία και σε έναν χρόνο (1998-1999) παρατηρείται αύξηση 43,5%. Πρωταγωνιστής σ' αυτή τη νέα κατάσταση είναι οι ΗΠΑ με 287 εκατ. στρέμματα το 1999 και έπονται η Αργεντινή (67 εκατ. στρέμματα), ο Καναδάς (40 εκατ. στρέμματα), η Κίνα (3 εκατ. στρέμματα), που φιλοδοξεί να μετατραπεί σε παράδεισο των γενετικά τροποποιημένων οργανισμών, καθώς σχεδιάζει να σπείρει το 50% των καλλιεργήσιμων εδαφών της με τέτοια φυτά τα επόμενα 5-10 χρόνια, η Αυστραλία και η Νότια Αφρική (1 εκατ. στρέμματα), το Μεξικό, η Ισπανία, η Γαλλία, η Πορτογαλία, η Ρουμανία και η Ουκρανία (λιγότερο από 1 εκατ. στρέμματα).
Οι κυριότερες καλλιέργειες στις ΗΠΑ αφορούν τη σόγια, το καλαμπόκι και το βαμβάκι, ενώ πειραματικές καλλιέργειες αναφέρονται και σε πολλά άλλα είδη (πατάτα, ντομάτα, καπνός, ελαιοκράμβη, σιτάρι, ρύζι, πεπόνι, ζαχαρότευτλα, γκαζόν, μαρούλι, σταφύλι, φράουλα, ζαχαροκάλαμο, μύλο και τριφύλλι)...
... Ωστόσο οι διαπραγματεύσεις του Πρωτοκόλλου για τη Βιοασφάλεια, που έγιναν στο Μόντρεαλ του Καναδά μεταξύ 24 και 28 Ιανουαρίου 2000, είχαν ως αποτέλεσμα τη θέσπιση διεθνών περιοριστικών κανόνων σχετικών με την απελευθέρωση στο περιβάλλον γενετικά τροποποιημένων οργανισμών. Και αυτό είναι ένα πρώτο ιστορικό βήμα που δεν είχε γίνει πρωτύτερα ούτε στο Ρίο ούτε στην Καρθαγένη της Κολομβίας ούτε στο Σιάτλ των ΗΠΑ... Είναι μια ουσιαστική απόφαση που αναδεικνύει την πραγματικότητα σχετικά με τους κινδύνους που εμπεριέχει η επιπόλαια και αλόγιστη χρήση των γενετικά τροποποιημένων οργανισμών.
Μήπως όμως όλος αυτός ο φόβος δεν έχει καμία επιστημονική βάση; Η αλήθεια είναι ότι συνεχώς αυξάνονται τόσο οι θεωρητικές προσεγγίσεις που επιβεβαιώνουν τους κινδύνους όσο και οι πειραματικές ενδείξεις. Η πρώτη σοβαρή ένδειξη προήλθε από την αρνητική επίδραση γυρεοκόκκων γενετικά μεταλλαγμένου καλαμποκιού στην ανάπτυξη προνυμφών ενός είδους πεταλούδας. Άλλη σχετική μελέτη δείχνει την ταχύτατη ανάπτυξη αντοχής ενός σκουληκιού που θεωρείται εχθρός του βαμβακιού. Η ανοσία αυτή (σε 3 αντί σε 50 χρόνια που εκτιμούσε η σχετική εταιρεία) στην «υπερσύγχρονη γονιδιακή άμυνα» μεταλλαγμένων ποικιλιών βαμβακιού καταρρίπτει τον μύθο της τελειότητας της ποικιλίας, η οποία έχει «σχεδιαστεί» έτσι ώστε να παράγει μία τοξίνη, την Bt, που είναι εντομοκτόνο. Κάτι ανάλογο ίσως ισχύει και για την αντοχή στα αντιβιοτικά και ήδη ο βρετανικός Ιατρικός Σύλλογος έχει ζητήσει την απαγόρευση της χρήσης γονιδίων αντοχής στα αντιβιοτικά. Είναι αυτονόητο ότι ένας νέος φαύλος πανάκριβος κύκλος αρχίζει. Γιατί η δυνατότητα αντοχής των παρασίτων, ζιζανίων και μικροβίων δεν περιορίζεται στη χημική καταπολέμηση, στα φυτοφάρμακα, επεκτείνεται και στη γονιδιακή καταπολέμηση.
Πέρα όμως από αυτή την κατάσταση που αρχίζει πλέον να διαμορφώνεται και να απομυθοποιεί την αποτελεσματικότητα των γενετικά τροποποιημένων οργανισμών, οι επιπτώσεις από τη χρήση τους αφορούν και την υγεία του ανθρώπου με την πιθανή ανάπτυξη αλλεργιών και τοξικότητας, αλλά και τη φυσική βιοποικιλότητα, η οποία κινδυνεύει με πτώχευση καθώς θα αγνοούνται όλο και περισσότερο οι φυσικές ποικιλίες, οι οποίες έχουν περάσει από το κόσκινο της φυσικής επιλογής και έχουν επικρατήσει. Και δεν είναι βέβαια σωστό το επιχείρημα ότι η κλασική γενετική βελτίωση δεν διαφέρει από αυτήν που γίνεται μέσω της γενετικής μηχανικής. Γιατί στην κλασική περίπτωση αντλούμε παραλλαγές γονιδίων από την ίδια γονιδιακή δεξαμενή (του είδους) ενώ με τη βιοτεχνολογική από διαφορετικές και απόμακρες δεξαμενές.
Το άλλοθι της πείνας
Η «γενετική ρύπανση» επίσης με τη διασπορά γενετικά τροποποιημένων σπόρων στο περιβάλλον μπορεί να προσκρούει στο φράγμα των ειδών που η ίδια η φύση έχει «εφεύρει», αλλά και αυτό το φράγμα δεν είναι άτρωτο, καθώς πέρα από την κάθετη μεταβίβαση γονιδίων (από τους γονείς στους απογόνους του ίδιου είδους) στη φύση λειτουργεί σπανίως και η οριζόντια μεταβίβαση γονιδίων (μεταφορά γονιδίων, πιθανόν μέσω ιών, σε διαφορετικά είδη). Και τέτοιες περιπτώσεις έχουν ήδη περιγραφεί σε διαφορετικά είδη αχινού, όπως και σε μία περίπτωση βακτηρίου που συμβιώνει με τον ιππόκαμπο και το οποίο έχει ενσωματώσει στο γονιδίωμά του το ευκαρυωτικό γονίδιο του ιππόκαμπου. Εκτός αυτού, εκτυλίσσονται ήδη έρευνες με τις οποίες αποκαλύπτεται η θετική συσχέτιση βιοποικιλότητας και παραγωγικότητας, γεγονός που σημαίνει ότι και στις αγροτικές καλλιέργειες, όπου η ομοιομορφία βλάπτει την παραγωγικότητα, η αποδοτικότητα των μονοκαλλιεργειών μπορεί να τεθεί υπό τον περιορισμό της γενικότερης υπόθεσης.
Το φάσμα της πείνας, λοιπόν, για την αντιμετώπιση της οποίας επιχειρείται η απελευθέρωση των γενετικά τροποποιημένων οργανισμών στο περιβάλλον, αποτελεί ένα από τα ισχυρότερα επιχειρήματα του εγχειρήματος, καθώς «ενέχει» και την «ανθρωπιστική» διάσταση. Μπορούμε όμως να αγνοήσουμε όλους τους κινδύνους που περικλείει η χρήση των νεοφανών προϊόντων; Δεν έχουμε διδαχθεί από την αποτυχία της πράσινης επανάστασης; Μήπως μία δικαιότερη κατανομή των ειδών διατροφής στον πλανήτη θα έλυνε πιο εύκολα το πρόβλημα; Ειδικές εκτιμήσεις υποστηρίζουν ήδη την άποψη ότι οι καλλιεργούμενες εκτάσεις του πλανήτη μας, που σήμερα προσεγγίζουν μόνο το 11% της συνολικής του έκτασης, μπορούν να επεκταθούν ως 25% (χωρίς να υπολογίζονται τα μέρη που καλύπτονται από πάγο) και να καλύπτουν τη διατροφή ενός πληθυσμού ακόμη και οκταπλάσιου του σημερινού. Σύμφωνα με τις ίδιες εκτιμήσεις, μπορεί ο αναπτυσσόμενος κόσμος να διαθρέψει 18 δισ. ανθρώπους, ενώ η Αφρική μπορεί από μόνη της να εξασφαλίσει τη διατροφή 10 δισ. ανθρώπων. Εκτός αυτού, η μεγαλύτερη βοήθεια που μπορεί να δώσει ο πολιτισμένος κόσμος στις υπό ανάπτυξη χώρες είναι να τις μετατρέψει σε ανεπτυγμένες, αντί να προχωρεί πολιτικές που αποθαρρύνουν την οικονομική ανάπτυξή τους.Οι «γενετικοί ιμπεριαλιστές» και η εξόντωσή τους
Υπάρχουν λοιπόν εναλλακτικές λύσεις πέρα από τον «ιμπεριαλιστικό πόλεμο των γονιδίων»; Οι λεγόμενες βιολογικές καλλιέργειες μπορούν να συστηματοποιηθούν και να ενθαρρυνθούν. Και ήδη παρατηρείται μια συνεχής τάση αύξησής τους. Απαιτείται όμως συνεχής ενημέρωση και προσπάθεια. Άλλωστε η αυξανόμενη γνώση στην ποιότητα των τροφίμων και της διατροφής ευαισθητοποιεί όλο και περισσοτέρους. Για τα φυτοφάρμακα και τα λιπάσματα π.χ. αποκαλύπτονται μερικές φορές εφιαλτικές διαστάσεις, καθώς χρησιμοποιούνται αλόγιστα και μπορεί να μετατρέψουν τις σοδειές σε επικίνδυνες πηγές διατροφής. Δεκάδες χημικές ουσίες ενοχοποιούνται για τερατογένεση και καρκινογένεση. Ο υδροφόρος ορίζοντας μπορεί να επιβαρυνθεί ανεπανόρθωτα. Δεν υφίσταται ουσιαστικά κανένας έλεγχος για τη χρησιμοποίησή τους, αλλά η βραχύβια ευαισθητοποίηση των ιθυνόντων αρχίζει μόλις ξεσπάσει κάποιο σοβαρό πρόβλημα όπως εκείνο των τρελών αγελάδων ή των διοξινών τελευταία. Γι' αυτό πρέπει να χειροκροτηθεί η πρόσφατη ομόφωνη ψήφιση δύο προτάσεων από το Ευρωκοινοβούλιο, που δεν επιτρέπει στο εξής τη χρήση πρόσθετων ουσιών στα τρόφιμα, για τις οποίες υπάρχουν αμφιβολίες ότι είναι αβλαβείς, αλλά και το δικαίωμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης να πραγματοποιεί ταχείς ελέγχους στις ζωοτροφές, ιδιαίτερα αν ο κίνδυνος επεκτείνεται στον άνθρωπο...... Όσον αφορά τα νεοφανή προϊόντα, πρέπει να ελεγχθεί κατ' αρχήν ο αχαλίνωτος ρυθμός πλουτισμού των βιοτεχνολογικών εταιρειών μέσα από έναν δραστικό περιορισμό παραχώρησης σχετικών αδειών, να ελεγχθεί η διασυνοριακή μεταφορά τους και βεβαίως να υλοποιηθεί η σήμανση αυτών των προϊόντων, αν και δεν μπορεί να έχει το ίδιο πρακτικό αποτέλεσμα σε όλους τους καταναλωτές, όπως λ.χ. σ' αυτούς που δεν μπορούν να διαβάσουν. Είναι αυτονόητο επίσης ότι πρέπει να αναπτυχθούν οι μηχανισμοί ελέγχου με τον ανάλογο εξοπλισμό ειδικών εργαστηρίων και τη δημιουργία ενός παγκόσμιου δικτύου ελέγχου, γιατί η παγκοσμιοποίηση δεν αφορά μόνο τη διακίνηση των νεοφανών προϊόντων, αφορά και τον έλεγχό τους. Ταυτοχρόνως πρέπει να εφαρμοστούν μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα πρωτόκολλα επιστημονικού ελέγχου των επιπτώσεων των νεοφανών προϊόντων στην υγεία του ανθρώπου ώστε ο πόλεμος αυτός των γονιδίων να μετατραπεί σε μια ειρηνική διαδήλωση που θα οδηγήσει στην υπογραφή ενός νέου κοινωνικού συμβολαίου. Να τιθασευτεί, δηλαδή, η δύναμη των γονιδίων και να χρησιμοποιηθεί για το καλό της ανθρωπότητας. Γιατί ό,τι σπέρνει ο άνθρωπος θερίζει και οι άνθρωποι τελικά είναι ό,τι τρώνε, είναι ό,τι πιστεύουν και ό,τι προσπαθούν.
Γιατί μπορεί από τις δεκάδες ή χιλιάδες διαφορετικές πρωτεΐνες που περιέχονται στις σοδειές διατροφής ελάχιστες να είναι αλλεργιογόνες. Ωστόσο απαιτείται σοβαρός επιστημονικός έλεγχος, ειδικά στις περιπτώσεις των νεοφανών προϊόντων που προέρχονται από γενετικά τροποποιημένα φυτά, ζώα και μικροοργανισμούς, με κριτήρια που είναι κοινά σ' όλα τα διατροφικά αλλεργιογόνα. Και επειδή δεν υπάρχουν πειραματόζωα-μοντέλα για τον έλεγχο αυτόν, πρέπει να εξαντλούνται όλες οι παραδοσιακές in vivo και in vitro μέθοδοι ελέγχου της αλλεργικότητας μιας πρωτεΐνης. Όσον αφορά τη χρήση γονιδιακών μαρτύρων ανθεκτικών σε αντιβιοτικά για τη δημιουργία γενετικά τροποποιημένων οργανισμών, πρέπει να αναφερθεί ο ελάχιστος έστω κίνδυνος μεταφοράς τέτοιων γονιδίων στη μικροχλωρίδα του γαστρεντερικού σωλήνα που θα προκαλέσει ανοσία. Γι' αυτό δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται καθόλου αντιβιοτικά που είναι κρίσιμα στις θεραπευτικές αγωγές. Η ανάπτυξη λοιπόν εξαντλητικών συνεχών ελέγχων αλλά και η δημιουργία μιας ειδικής τράπεζας δεδομένων που θα αφορούν στοιχεία γονιδίων, πρωτεϊνών, χαρακτηριστικών και οτιδήποτε συμβάλλει σε μια ασφαλή σύγκριση πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπόψη.
Πρέπει λοιπόν να προσπαθήσουμε να πιστέψουμε ότι μπορούμε να ελέγξουμε τη διατροφή μας. Και βέβαια να μην αφήνουμε μόνες στον αγώνα μερικές οργανώσεις οικολογικές ή καταναλωτικές ούτε να ενοχοποιούμε την ερευνητική προσπάθεια η οποία μεταποιείται εκτός του εργαστηρίου σε οικονομικό κέρδος. Ο επιστήμονας από τη φύση του θέλει να μάθει πώς λειτουργεί ο κόσμος και η κοινωνική ευθύνη του στην «εκμετάλλευση» των αποτελεσμάτων του δεν πρέπει να κρίνεται από την κοινή λογική αλλά από την ασυδοσία της αγοράς, την οποία δεν ελέγχει. Σε αυτό το είδος του επιστήμονα είναι αυτονόητο ότι δεν εμπίπτει ο επιλήσμων που συμμετέχει και στις εντός ή εκτός εργαστηρίου οικονομικές συνδιαλλαγές.
Η επιστήμη δεν μπορεί να δημιουργήσει ή να προτείνει αξίες. Η αναζήτηση ωστόσο αντικειμενικής γνώσης είναι από μόνη της μια ηθική στάση καθώς βασίζεται στην επιλογή ενός συστήματος αξιών το οποίο μπορεί να τιτλοδοτηθεί ως «η ηθική της γνώσης». Ένα τέτοιο σύστημα παραπέμπει σε έναν έσχατο στόχο, ο οποίος είναι η ανάπτυξη της κουλτούρας και της δημιουργικότητας του ανθρώπου, που μπορούν να ακυρώσουν κάθε μορφής αλλοτρίωσή του, πνευματική, πολιτική, οικονομική. Και μόνο με αυτόν τον τρόπο το «τζίνι» θα παραμείνει για πάντα φυλακισμένο στο μπουκάλι.
Εφημερίδα "ΤΟ ΒΗΜΑ"
Απόσπασμα από το άρθρο του Σταμάτη Αλαχιώτη,
καθηγητή Γενετικής στο Πανεπιστήμιο Πατρών
7 Μαΐου 2000
Gregor Mendel: www.jic.bbsrc.ac.uk/germplas/ pisum/zgs4f.
