Ποικιλότητα των ειδών
Το δεύτερο επίπεδο εξέτασης ανάλυσης της βιοποικιλότητας αφορά στην ποικιλότητα των ειδών που χαρακτηρίζει τις διαφορετικές περιοχές, ενδιαιτήματα, της Γης. Ο όρος ενδιαίτημα αναφέρεται στη θέση όπου απαντά ένας πληθυσμός και στα επιμέρους χαρακτηριστικά της, βιοτικά ή αβιοτικά. Παραδόξως οι επιστήμονες γνωρίζουν περισσότερα για τον αριθμό των αστεριών του Γαλαξία μας απ' ότι για τον αριθμό των ειδών του πλανήτη μας. Ποικίλες έρευνες εκτιμούν ότι ο αριθμός των ειδών κυμαίνεται από 5 έως 100 εκατομμύρια, ενώ οι πιο έγκυρες από αυτές προσανατολίζονται στην ύπαρξη 10 εκατομμυρίων διαφορετικών ειδών στη βιόσφαιρα της Γης. Ωστόσο μόνο 1,4 εκατομμύρια είδη περίπου έχουν προς το παρόν καταγραφεί και επονομαστεί (εικ. 1).
Εικόνα 1. Ο συνολικός αριθμός ειδών στον πλανήτη υπολογίζεται από 5 μέχρι 100 εκατομμύρια. Τα έντομα φαίνεται να είναι τα πιο πολυπληθή και μάλιστα τα κολεόπτερα έχουν την πιο μεγάλη ποικιλία και εξάπλωση απ' όλα τα είδη της Γης.
 |
|
Εικόνα
2. Μαζικές εξαλείψεις
θαλάσσιων ειδών |
Σύμφωνα
με ορισμένες εκτιμήσεις το 99% των ειδών που έχουν ζήσει στη Γη έχουν
εξαφανιστεί. Ωστόσο περισσότερα είδη ζουν σήμερα απ' ότι σε οποιαδήποτε
άλλη εποχή της ιστορίας του πλανήτη μας. Στην Κάμβρια περίοδο, που ξεκίνησε
540 εκατομμύρια χρόνια πριν, κάποια είδη εξαπλώθηκαν στη Γη και αρκετά
από αυτά στη συνέχεια εξαφανίστηκαν. Η εξάλειψη του Ορδοβίσιου, πριν από
440 εκατομμύρια χρόνια, αφάνισε το 75% περίπου των ζωικών οικογενειών.
Η εξάλειψη του Δεβόνιου, πριν από 370 εκατομμύρια χρόνια, υπήρξε το ίδιο
μαζική. Ακολούθησε η εξάλειψη του Πέρμιου, πριν από 250 εκατομμύρια χρόνια,
που εξαφάνισε το 90% των θαλασσίων ειδών και η εξάλειψη του Τριαδικού
πριν από 210 εκατομμύρια χρόνια. Τέλος κατά τον Κρητιδικό τα δύο τρίτα
όλων των ζώων, συμπεριλαμβανομένων και των δεινοσαύρων, εξαφανίστηκαν
(εικ. 2).
Συνεχώς ανακαλύπτονται καινούργια είδη, ακόμα και είδη πουλιών ή θηλαστικών.
Κατά μέσο όρο, περίπου 3 νέα είδη πουλιών ανακαλύπτονται κάθε χρόνο ενώ
μόλις το 1990 βρέθηκε ένα νέο είδος πιθήκου. Αλλά και άλλες ομάδες σπονδυλωτών
δεν έχουν ακόμα περιγραφεί πλήρως π.χ. το 40% των ψαριών της Νότιας Αμερικής
δεν έχει ταξινομηθεί. Το 1980 οι επιστήμονες εντυπωσιάστηκαν από την ανακάλυψη
μιας τεράστιας ποικιλίας εντόμων στα τροπικά δάση. Η συνεχής ανακάλυψη
και εξερεύνηση όλο και περισσότερων άγνωστων μέχρι πρόσφατα οικοσυστημάτων,
όπως αυτά των θαλασσών μεγάλου βάθους, διευρύνουν διαρκώς την ήδη εντυπωσιακή
ποικιλότητα ειδών του πλανήτη μας. Υπάρχουν ενδείξεις ότι στα βαθύτερα
θαλάσσια στρώματα υπάρχουν περισσότερα από 1 εκατομμύριο άγνωστα είδη.
Στις μέρες μας ωστόσο και εξαιτίας των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, ο ρυθμός
εξαφάνισης ειδών είναι κατά 50-100 φορές μεγαλύτερος από τον αναμενόμενο,
της εξαφάνισης δηλαδή από φυσικά αίτια. Το 1/4 των ειδών του πλανήτη απειλείται
σήμερα με εξαφάνιση, ενώ υπολογίζεται ότι κάθε χρόνο χάνονται περίπου
26.000 από τα γνωστά είδη. Πολλά
είδη αναμένεται να εξαφανιστούν προτού ολοκληρωθεί η καταγραφή τους και
η αναγνώριση του οικολογικού τους ρόλου (Global
Biodiversity Assessement of the United Nations Environment Program - UNEP).
Η απώλεια της βιοποικιλότητας αναγνωρίζεται σήμερα ως ένα από τα μεγαλύτερα
αν όχι το μεγαλύτερο προβλήματα της νέας χιλιετίας. Ο ρυθμός της σημερινής
απώλειας της βιοποικιλότητας είναι τέτοιος που απειλείται η βιωσιμότητα
του ίδιου μας του είδους από τη διακοπή ζωτικών οικολογικών διαδικασιών.
Η
Σύμβαση για τη Βιοποικιλότητα, η οποία υπεγράφη το 1992 στο πλαίσιο της
Παγκόσμιας Διάσκεψης για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη στο Ρίο Ιανέιρο,
έθεσε για πρώτη φορά το πρόβλημα της εξελισσόμενης μείωσης των ειδών που
κατοικούν στον πλανήτη ως ζητούμενο πολιτικό και οικονομικό. Η προστασία
της ποικιλίας όλων των μορφών ζωής επάνω στη Γη θεωρήθηκε σκόπιμο να αποτελέσει
ζήτημα διεθνούς δικαίου καθώς οι επιστημονικές αλλά και πολιτικοοικονομικές
επιπτώσεις της υποβάθμισής της επηρεάζουν ολόκληρο τον πλανήτη.
Οι
περισσότεροι βιολόγοι κατατάσσουν τους ζωντανούς οργανισμούς σε πέντε
βασίλεια: Μονήρη (βακτήρια, κυανοβακτήρια), Πρώτιστα (μικροφύκη και πρωτόζωα),
Μύκητες (μανιτάρια, μούχλες), Ζώα και Φυτά (πίν. 1).
Πίνακας
1 . Τα πέντε βασίλεια του έμβιου κόσμου
Οι διάφορες μορφές ζωής ταξινομούνται με βάση ένα ευρέως αναγνωρισμένο σύστημα ιεράρχησης που αντικατοπτρίζει τις εξελικτικές σχέσεις μεταξύ των οργανισμών (εικ. 3). Οι κύριες ταξινομικές ομάδες, taxa, είναι: είδος, γένος, οικογένεια, τάξη, κλάση, φύλο, βασίλειο. Οι άνθρωποι, για παράδειγμα, ταξινομούνται ως εξής:
Αναφερόμενοι
σε έναν οργανισμό χρησιμοποιούμε τη λατινική ονομασία του γένους και του
είδους στο οποίο ανήκει. Ο αριθμός των ειδών που κατατάσσονται σε μία
ταξινομική ομάδα ποικίλει. Π.χ. μέχρι σήμερα έχουν αναγνωριστεί περισσότερα
από ένα εκατομμύριο είδη εντόμων, 9.040 πτηνών και 4.000 είδη θηλαστικών.
Εικόνα 3. Ο γίβωνας, ο ουρακοτάγκος, ο γορίλας και ο χιμπαντζής ανήκουν σε μια υποομάδα των πρωτευόντων, τα ανθρωποειδή. Υποομάδα των ανθρωποειδών είναι οι ανθρωπίδες, στην οποία ανήκουν οι προγονικές μορφές του ανθρώπου και ο σημερινός άνθρωπος.
Ο αριθμός των ειδών που συναντώνται σε μια περιοχή χρησιμοποιείται συχνά ως μέτρο της βιοποικιλότητας της. Ωστόσο ακριβέστερες εκτιμήσεις της ποικιλότητας των ειδών βασίζονται στη διερεύνηση της ποικιλίας των ταξινομικών ομάδων που συνθέτουν μια βιοκοινότητα. Π.χ. ένα νησί με δύο είδη πουλιών και ένα είδος ερπετού είναι ταξινομικά πιο ποικίλο από ένα άλλο με τρία είδη πουλιών και κανένα είδος ερπετού. Ομοίως, αν και περισσότερα είδη ζουν στη Γη απ' ότι στη θάλασσα, τα χερσαία είδη δεν αντιπροσωπεύουν το μεγαλύτερο ποσοστό της ποικιλότητας ειδών γιατί φυλογενετικά συνδέονται στενά μεταξύ τους. Άρα η βιοποικιλότητα των θαλάσσιων οικοσυστημάτων, όταν μετρηθεί με βάση τη αφθονία των διαφορετικών και φυλογενετικά απομακρυσμένων ταξινομικών ομάδων, είναι μεγαλύτερη από αυτήν των χερσαίων.
Η ποικιλότητα των ειδών δεν είναι ομοιογενώς κατανεμημένη σε όλη τη βιόσφαιρα του πλανήτη μας (εικ. 4). Ειδικότερα, αυξάνεται πλησιάζοντας τον Ισημερινό, ενώ μειώνεται στις πολικές περιοχές. Υπάρχουν περισσότερα είδη στις τροπικές περιοχές απ' ότι στις εύκρατες και περισσότερα είδη στις εύκρατες περιοχές απ' ότι στις πολικές. Παράλληλα, η ποικιλότητα των χερσαίων ειδών μειώνεται όσο αυξάνεται το υψόμετρο (εικ. 5). Άλλοι παράγοντες που επηρεάζουν, καθορίζουν τη βιοποικιλότητα μιας περιοχής είναι η συχνότητα των βροχοπτώσεων και η αφθονία των διαθέσιμων θρεπτικών συστατικών.
Εικόνα 4. Περιοχές του πλανήτη μας που εμφανίζουν σημαντική βιοποικιλότητα. Το 44% των ειδών των αγγειόσπερμων φυτών και το 35% των σπονδυλόζωων συναντώνται σε σχετικά λίγες διακριτές περιοχές που το σύνολο τους καταλαμβάνει το 1,4% μόνο της επιφάνειας του πλανήτη μας.
 |
|
Εικόνα
5. Όσο το υψόμετρο αυξάνεται, η ποικιλία των χερσαίων ειδών μειώνεται.
|
Τα
τροπικά δάση, αν και καλύπτουν το 7% μόνο της συνολικής επιφάνειας της
Γης, αποτελούν ενδιαίτημα για περισσότερα από τα μισά είδη που υπάρχουν
σήμερα στον πλανήτη μας. Τα 2/3 των συνολικά 250.000 ειδών των αγγειόσπερμων
φυτών, το 30% (2.600 είδη) των ειδών
των πτηνών και το 96% (30 εκατομμύρια) των ειδών των αρθρόποδων εξαρτώνται
άμεσα από τα τροπικά δάση.
Τα υδάτινα οικοσυστήματα χαρακτηρίζονται επίσης
από μια εντυπωσιακή ποικιλία οργανισμών (ψάρια, αμφίβια, υδρόβια φυτά,
ασπόνδυλα και μικροοργανισμοί). Ο Αμαζόνιος ποταμός π.χ. αποτελεί το ενδιαίτημα
για περισσότερα από 3.000 είδη ψαριών.
|
|
|
|
|
Εικόνα
1, 2: National Geographic -
ΕΛΛΑΔΑ, Τομ. 2, Φεβρουάριος 1999 -
Προσαρμογή από το ΚΠΕ Καστοριάς
Εικόνα 3: ΜΠΑΡΩΝΑ-ΜΑΜΑΛΗ Φ., ΜΠΟΤΣΑΡΗΣ Ι., ΜΠΟΥΡΜΠΟΥΧΑΚΗΣ Ι. &
ΠΕΡΑΚΗ Β.,
"Βιολογία Γενικής Παιδείας Γ' τάξης Ενιαίου Λυκείου", σελ. 167
Πίνακας 1: MADER S., "Inquiry Into Life", σελ. 11
-
Προσαρμογή από το ΚΠΕ Καστοριάς
Εικόνα 5: SCOTT M., "Γνωριμία με την
Επιστήμη - Οικολογία", σελ. 69
