Όταν έσπασαν οι πάγοι

H άνοιξη του 2002 στο Γιανρακινότ της Σιβηρίας δεν έμοιαζε με όλες τις άλλες. Οι αστραπές και οι κεραυνοί - που παλαιότερα σπάνιζαν - είχαν γίνει καθημερινό φαινόμενο. Ένας πρωτόγνωρος ζεστός νοτιάς είχε εμφανιστεί στα μέρη και οι πάλαι ποτέ πολυπληθείς βίδρες είχαν εξαφανιστεί από τα ποτάμια. Τα κύματα στην ακτή ξέβραζαν χιλιάδες νεκρά θαλασσοπούλια, πολλές νεογέννητες φώκιες ήταν παραμορφωμένες και οι φάλαινες έδειχναν άρρωστες και υποσιτισμένες.

Οι γέροι, που μετέφεραν προφορικώς τη γνώση χιλιάδων χρόνων από γενιά σε γενιά, είχαν πει στα παιδιά του χωριού την προφητεία ότι τη χρονιά που ο παχύς πάγος της θάλασσας θα έσπαζε πριν από το καλοκαίρι το χωριό θα χανόταν.

H δασκάλα του χωριού, η 38χρονη Ζόια Τελπίνα, είχε ακούσει και εκείνη την ιστορία από παιδί. Και, όπως όλα τα παιδιά, γελούσε με την πιθανότητα να δει τον Βερίγγειο πορθμό χωρίς πάγους την άνοιξη. Αυτόν τον χειμώνα όμως, κοιτάζοντας ένα πρωί από το παράθυρο της κουζίνας της, είδε τα σκούρα νερά του ωκεανού να μαυρίζουν εκεί όπου πάντα άσπριζε ο πάγος!

Ο άνδρας της Ζόιας, ο Μιχαήλ, γύρισε από την τούνδρα λέγοντας ότι τα μανιτάρια της μαράζωσαν και ότι ολόκληρα κοπάδια ταράνδων πεθαίνουν της πείνας. Είχε δει ιτιές να υψώνονται εκεί όπου ποτέ δεν υπήρχαν δένδρα και είχε ψαρέψει σολομούς με περίεργα έντομα στην κοιλιά τους...

Οι αλλαγές στο περιβάλλον των Εσκιμώων ήταν τόσο ραγδαίες και εκτεταμένες που επηρέασαν την τόσο πλούσια σε περιγραφές του πάγου και του χιονιού γλώσσα τους. Στα σιβηριανά γιούπικ άρχισαν να χρησιμοποιούν μια νέα λέξη - το μισουλιτζούκ - για το χιονόνερο και έφθασαν να χρησιμοποιούν σπανιότατα το ουμουγατζέκ - που περιέγραφε τον ασφαλή για διάβαση πάγο. Στην άλλη όχθη του πορθμού οι Ινουίτ βάφτισαν τον καιρό ουγκιανακτούκ - που σημαίνει "παλιόφιλος που του 'στριψε".

Σημάδια και οιωνοί

Τα όσα αλλόκοτα παρατήρησαν οι κάτοικοι του Αρκτικού Κύκλου επιβεβαιώθηκαν απολύτως από την επιστημονική παρατήρηση. Οφείλονταν στο ότι οι πρώτοι τρεις μήνες του 2002 ήταν οι θερμότεροι παγκοσμίως από τότε που άρχισε να καταγράφεται η θερμοκρασία, το 1860. Σύμφωνα μάλιστα με χημικές αναλύσεις του πάγου, ήταν η θερμότερη άνοιξη εδώ και χίλια χρόνια. Και όλα αυτά χωρίς να εμφανιστεί το φαινόμενο "Ελ Νίνιο" στους τροπικούς, που έφερε τα ζεστά χρόνια της προηγούμενης δεκαετίας.

ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΗ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΣ ΤΗΣ ΓΗΣ

Για κάποιους βρετανούς επιστήμονες το φαινόμενο αυτό ήταν αναμενόμενο: Είχαν καταγράψει τη μεταβολή του κλίματος στη Βρετανία από το 1900 και είχαν διαπιστώσει ότι η χρονική διάρκεια ανάπτυξης των φυτών στην Κεντρική Αγγλία είχε μεγεθυνθεί κατά έναν μήνα, η μέση θερμοκρασία είχε αυξηθεί κατά 1 βαθμό C και το ύψος της θάλασσας κατά 10 εκατοστά. Μοντελοποίησαν σε υπολογιστές την επίδραση της ανθρώπινης δραστηριότητας στο κλίμα και είδαν ότι οι αναμενόμενες επιπτώσεις ήταν συναφείς με τα όσα καταγράφονταν τώρα. Προχώρησαν σε μια ευρείας έκτασης μελέτη - το «UK climate impacts programme» - και δημοσίευσαν τις προβλέψεις τους για τις αλλαγές στο κλίμα της Αγγλίας ως το 2080:

H μέση θερμοκρασία θα αυξηθεί από 2 βαθμούς C ως 3,5 βαθμούς C, με τη μέγιστη τιμή στα νοτιοανατολικά. Γενικώς το κλίμα θα μοιάζει πλέον με εκείνο του Μπορντό της Γαλλίας. Οι καυτές ημέρες του καλοκαιριού θα είναι περισσότερες, με αρκετές άνω των 40 βαθμών C. Οι καλοκαιρινές βροχές θα μειωθούν κατά 50% ενώ αυτές του χειμώνα θα αυξηθούν κατά 30%. Οι χιονοπτώσεις θα μειωθούν - φθάνοντας στη Σκωτία έως και μείωση κατά 90%! Το επίπεδο της θάλασσας θα ανεβεί από 26 ως και 86 εκατοστά! H πιθανότητα ακραίων καιρικών φαινομένων θα αυξηθεί από 1 ανά 50 χρόνια - που ήταν ως τώρα - σε 9 ανά 10 χρόνια. H πιθανότητα μεταστροφής του θερμοκηπιακού αυτού κλίματος σε πολικό ψύχος, λόγω διαταραχής του Ρεύματος του Κόλπου, κρίθηκε μάλλον απίθανη.

Τη μελέτη αυτή ακολούθησαν πολλές παρόμοιες οι οποίες επισήμαιναν όλες τη συμμετοχή των εκπομπών καυσαερίων στην υπερθέρμανση του πλανήτη και ζητούσαν μέτρα για την περιστολή τους. Παρά την πίεση όμως εκ μέρους του ΟΗΕ, κυβερνήσεων και περιβαλλοντικών οργανώσεων, το σχετικό Πρωτόκολλο του Κιότο δεν τιμήθηκε από τρεις κύριους πρωταίτιους της μόλυνσης της ατμόσφαιρας: τις ΗΠΑ, τη Ρωσία και την Αυστραλία...

Το εγερτήριο ράπισμα

Οι δύο τελευταίες χρονιές όμως έδειξαν ότι η υπερθέρμανση του πλανήτη δεν είναι μια ομαλή μετάβαση σε πιο "τουριστικό κλίμα". Οι φοβερές και απρόσμενες μπόρες, πλημμύρες, χιονοπτώσεις και τυφώνες, που έπληξαν με "τροπικό τρόπο" τις εφησυχασμένες χώρες του Βόρειου Ημισφαιρίου, έκαναν πολλούς να τρέξουν ξανά στα ερευνητικά εργαστήρια και να ζητήσουν περισσότερες μετρήσεις και αναλύσεις. Ιδίως η προπέρσινη προειδοποίηση του Αμερικανικού Ωκεανογραφικού Ινστιτούτου, ότι το Ρεύμα του Κόλπου δείχνει να "κλείνει τη στρόφιγγα", έκανε τους μετεωρολόγους να ανατριχιάσουν. Αν όντως το ρεύμα αυτό, που θερμαίνει το κλίμα στις δύο ακτές του Ατλαντικού, σταματήσει να πηγαινοέρχεται μεταξύ Μεξικού και Γροιλανδίας, τότε το ενδεχόμενο να ακολουθήσει τη θερμή περίοδο μια περίοδος παγετώνων μετατρέπεται σε βεβαιότητα!

Τις πρώτες αυτές καμπάνες συναγερμού ακολούθησαν και άλλες, από τον άλλο πόλο του πλανήτη. Ενώ η τήξη των παγετώνων της Ανταρκτικής εθεωρείτο πιθανή μεν αλλά αναμενόταν να πάρει αιώνες για να συμβεί, οι επιστήμονες είδαν με τρόμο κομμάτια πάγου μεγέθους μεγαλύτερου από την Κύπρο να καταρρέουν και να χύνονται στον ωκεανό. Αν η διαδικασία αυτή συνεχιστεί, τότε η θάλασσα θα ανεβεί στα ύψη που προβλέπονταν για το 2080 πολύ - μα πολύ - πιο γρήγορα και απότομα!...

Οι παγετώνες διηγούνται το μέλλον μας

Εποχές παγετώνων έχουν έλθει και ξανάλθει στη γεωλογική ιστορία του πλανήτη μας. Δεν γνωρίζουμε όμως πολλά για τις αιτίες που τις προξένησαν, πέρα από το ότι εμφανίζουν περιοδικότητα, συνδυάζονται με περιόδους μειωμένης δράσης των ηλιακών κηλίδων και με τη διατάραξη του μαγνητικού πεδίου της Γης και τη μετατόπιση των πόλων της. H θεωρία της περιοδικότητας διατυπώθηκε το 1920 από τον Γιουγκοσλάβο Μίλουτιν Μιλάνκοβιτς. Οι κατοπινές φασματικές μετρήσεις απέδειξαν ότι όχι μόνο κάθε 100.000 χρόνια επέρχεται μια μεγάλη εποχή παγετώνων αλλά συμβαίνουν και τρεις ελάσσονες, με περιοδικότητα 43.000, 24.000 και 14.000 χρόνων η καθεμιά.

Οι παγετώνες λιώνουν σαν παγωτό του Ιουλίου. Τα νερά τους οδεύουν προς τη θάλασσα και απειλούν να μας πνίξουν.

H γεωλογική αυτή κληρονομιά του πλανήτη άφησε πίσω της πιστούς θεματοφύλακες κάποια τμήματα παγετώνων. Μολονότι η περίοδος που αναπτύχθηκε ο ιστορικά γνωστός πολιτισμός μας (ο μετά τον Κατακλυσμό) είναι μια θερμή περίοδος του πλανήτη, στη γειτονιά των δύο πόλων και στα υψηλότερα υψίπεδά του παραμένουν κάποιοι προαιώνιοι παγετώνες. Ως σήμερα τους θωρούσαμε εντυπωσιασμένοι από τον όγκο τους να μας κοιτούν σιωπηλοί και αμετακίνητοι. Πρόσφατα, όμως, υπερθερμασμένοι από τα καυσαέριά μας και την έντονη δράση των ηλιακών κηλίδων, οι παγετώνες άρχισαν να λιώνουν, να τρίζουν, να κινούνται και να καταρρέουν, διοχετεύοντας στη θάλασσα τεράστιες ποσότητες απρόσμενων υδάτων.

Οι φωτογραφίες των δορυφόρων δείχνουν ότι οι πάγοι της Ανταρκτικής μειώθηκαν κατά 20% από το 1950 και οι πάγοι του Βόρειου Πόλου λιώνουν τώρα με ρυθμό 15% ανά δεκαετία. Αιτία, η αύξηση της θερμοκρασίας κατά 2,5 βαθμούς Κελσίου από το 1950.

Στα Ιμαλάια είναι αποθηκευμένη η τρίτη μεγαλύτερη μάζα πάγου του πλανήτη μετά την Ανταρκτική και τη Γροιλανδία. Ο παγετώνας του Έβερεστ έχει μειωθεί από το 1953 - οπότε τον ανέβηκαν ο Χίλερι και ο Νοργκάι - κατά 5 χιλιόμετρα. Αυτός και οι λοιποί παγετώνες των Ιμαλαΐων τροφοδοτούν τους επτά κύριους ποταμούς της Ασίας: τον Γάγγη, τον Ινδό, τον Βραχμαπούτρα, τον Σαλουίν, τον Μεκόνγκ, τον Γιανγκτσέ και τον Χουάνγκ Χε (τον γνωστό μας ως Κίτρινο Ποταμό). Μόνο στην Ινδία πεντακόσια εκατομμύρια άνθρωποι ζουν εξαρτημένοι από το νερό των παγετώνων που διοχετεύεται στον Γάγγη και στους παραποτάμους του. Στη Δυτική Κίνα το νερό προέρχεται τουλάχιστον κατά 10% από τους παγετώνες. Υψηλότερα, όμως, στα βουνά Τιεν Σαν της Κεντρικής Ασίας, οι παγετώνες μειώθηκαν κατά 30% μεταξύ των ετών 1955 και 1990 και τώρα λιώνουν ακόμη ταχύτερα.

Στη Νότια Αμερική, στις Περουβιανές Ανδεις, ο παγετώνας λιώνει τρεις φορές ταχύτερα απ' ό,τι τρία χρόνια πριν και θα έχει εξαφανιστεί την επόμενη δεκαετία. Παρομοίως και ο παγετώνας Αντιζάνα, που παρέχει στον Ισημερινό το μισό νερό που καταναλώνει ετησίως. Ο παγετώνας Τσακαλτάια της Βολιβίας θα λιώσει ως το τέλος της τρέχουσας δεκαετίας αφαιρώντας από τους 1,5 εκατομμύριο κατοίκους της πρωτεύουσας Λα Παζ και της γειτονικής πόλης Άλτο την κύρια πηγή νερού και ηλεκτρισμού.

Στην Αφρική ο παγετώνας του Κιλιμάντζαρο έχασε τον 20ό αιώνα το ένα τρίτο της μάζας του, με το 33% μόλις τα τελευταία 14 χρόνια. Ως το 2020 δεν θα υπάρχει.

Στην Ευρώπη οι παγετώνες των Άλπεων και των Πυρηναίων είναι πλέον οι μισοί απ' ό,τι ήταν το 1850. Μόνο το καλοκαίρι του 2003 οι ελβετικοί παγετώνες συρρικνώθηκαν κατά 150 μέτρα - κάτι το ανεπανάληπτο. Ακόμη χειρότερα, οι παγετώνες της Μοντάνας, στα Βραχώδη Ορη των ΗΠΑ, έχουν χάσει τα δύο τρίτα της μάζας τους από το 1850. Το υπόλοιπο ενδέχεται να λιώσει πριν από το 2030.

Στην Αλάσκα η μέση θερμοκρασία ανέβηκε τα τελευταία 30 χρόνια κατά 3 βαθμούς Κελσίου - το τετραπλάσιο του παγκοσμίου μέσου όρου. Από το 1990 και έπειτα οι 11 παγετώνες της λιώνουν με ρυθμό τριπλάσιο των προγενέστερων 40 χρόνων.

Οι πάγοι της Γροιλανδίας είναι ο μοχλός που μπορεί να σηκώσει τη θάλασσα 7 μέτρα!

Στη Γροιλανδία, το παγωμένο νησί μεγέθους τριπλασίου από το Τέξας, χάνονται ετησίως 51 κυβικά χιλιόμετρα πάγου. Αν όλοι οι πάγοι και παγετώνες της λιώσουν, η θάλασσα θα σηκωθεί κατά 7 μέτρα!

Τι σημαίνουν όλα αυτά; Κατ' αρχάς, πλήρη διατάραξη της βιόσφαιρας του πλανήτη. Σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη του περιοδικού «Nature», ένα εκατομμύριο είδη του έμβιου κόσμου θα έχουν εξαλειφθεί από την επιφάνεια του πλανήτη ως το 2050. Όσο για τους ίδιους τους ανθρώπους, τεράστια παλιρροϊκά κύματα θα δημιουργηθούν από την άνοδο της στάθμης της θάλασσας και θα καταποντίσουν τις πιο πολυάνθρωπες πόλεις του πλανήτη, τις παράκτιες. Το φαινόμενο έχει ήδη αρχίσει. Με μόλις ένα μέτρο άνοδο της θαλάσσιας στάθμης θα βυθιστούν οι πρώτες πολιτείες. Με τα επτά μέτρα που μας απειλούν οι πάγοι της Γροιλανδίας... η Εκάλη θα γίνει λιμάνι! Ισως τελικά ο Πλάτωνας να μην ήταν υπερβολικός όταν έλεγε ότι η Ατλαντίδα βυθίστηκε σε ένα μερόνυχτο...

H εξαφάνιση των Βίκινγκ και των Νεάντερταλ

Έχουμε ιστορικό προηγούμενο για όλα αυτά; Ναι, αν δεχθούμε τους συγκλίνοντες μύθους και παραδόσεις των λαών ως ιστορική αλήθεια. H Ατλαντίδα, ο Κατακλυσμός του Δευκαλίωνα, εκείνος του Έπους του Γιλγαμές και αυτός του Νώε περιγράφουν παρόμοια φαινόμενα. Για την αντιστροφή του φαινομένου, όμως, για την επέλαση εποχής παγετώνων, τι γνωρίζουμε;

Ιστορικά έχει καταγραφεί μόνο η Μικρή Εποχή Παγετώνων (Little Ice Age) που σημειώθηκε μεταξύ των ετών 1350 και 1850. Τότε η θερμοκρασία έπεσε αρκετούς βαθμούς χαμηλότερα από σήμερα και οι παγετώνες έγιναν πολύ πιο εκτεταμένοι. Λίγο προτού εκδηλωθεί είχε υπάρξει μια περίοδος ασυνήθιστα θερμή, μεταξύ 900 και 1200 μ.X., η γνωστή ως Medieval Optimum. Τότε ήταν που οι Νορβηγοί Βίκινγκ ξεθαρρεμένοι εποίκησαν τη Νοτιοδυτική Γροιλανδία και από εκεί έφθασαν ως την Αμερική. H αποικία τους αριθμούσε ως και 3.000 ψυχές και κράτησε 400 χρόνια. Το κύμα ψύχους όμως ενέσκηψε και γύρω στο 1450 μ.X. οι παγετώνες και οι πάγοι στη θάλασσα εγκλώβισαν τη γροιλανδική αποικία αφανίζοντάς την.

Για παλαιότερες εποχές δεν υπήρχαν στοιχεία ώσπου πρόσφατα, μόλις στις 9 Φεβρουαρίου 2004, μια ομάδα 30 αμερικανών επιστημόνων ανακοίνωσε τα πορίσματα έρευνας τους για τη μοίρα των Νεάντερταλ. Σύμφωνα με αυτά, πριν από 60.000 χρόνια στην Ευρώπη επικρατούσαν θερμοκρασίες παραπλήσιες των τωρινών, μόλις κατά 5 βαθμούς Κελσίου μικρότερες. Τα δύο είδη προανθρώπων που ζούσαν στην ήπειρο ήταν οι Νεάντερταλ και οι Ορινάκ. Παρά τις ως τώρα κρατούσες αντιλήψεις, οι προάνθρωποι αυτοί δεν ήταν πιο ανθεκτικοί από εμάς στο κρύο και επιζούσαν χάρη στο πλούσιο κυνήγι. Γύρω στα 40.000 χρόνια πριν από την εποχή μας, όμως, το κλίμα άλλαξε και η θερμοκρασία έπεσε απότομα. Τα θηράματα μετανάστευσαν νοτιότερα και οι προάνθρωποι τα ακολούθησαν.

Οι πρόγονοί μας, οι πρώτοι Homo sapiens, ήλθαν στην Ευρώπη γύρω στα 45.000 χρόνια πριν από σήμερα και φυσικά συνάντησαν τους Νεάντερταλ και τους Ορινάκ. Όπως προκύπτει από τα ευρήματα, μοιράζονταν όλοι τις ίδιες γνώσεις για τη φωτιά, τα πέτρινα εργαλεία και τα όπλα και είχαν όμοια διατροφή και ταφικά έθιμα. Το περιβάλλον τους ήταν γεμάτο δάση που προσφέρονταν για κυνήγι με ενέδρες. 'Οταν όμως το κλίμα άλλαξε, το περιβάλλον θήρας μεταβλήθηκε σε ανοιχτή στέπα και τούνδρες. Οι όροι του κυνηγιού άλλαξαν και οι Νεάντερταλ αποδείχθηκαν λιγότερο ευπροσάρμοστοι στις νέες συνθήκες. Πείνα και αρρώστιες έπληξαν τον πληθυσμό τους και εμφύλιες συμπλοκές για τη λιγοστή λεία τους αποδυνάμωσαν ώσπου σταδιακά αφανίστηκαν...

Να κάνουν λοιπόν όλα κύκλο στη ζωή, όπως έλεγε ο Όμηρος;

Εφημερίδα "ΤΟ ΒΗΜΑ"
Απόσπασμα από το άρθρο του Τάσου Καφαντάρη
30 Μαΐου 2004