Οι πολικές αρκούδες, όπως και άλλα σαρκοβόρα που κινούνται σε μεγάλες εκτάσεις όταν ζουν ελεύθερα στη φύση, δεν είναι ευχαριστημένες σε συνθήκες αιχμαλωσίας.

Ήταν πριν από έναν χρόνο όταν ο βάρους 136 κιλών γορίλλας Μικρός Τζο απέδρασε από το Ζωολογικό Πάρκο Φράνκλιν, στη Βοστώνη. Το 'βαλε στα πόδια, τραυμάτισε δυο ανθρώπους και, στη συνέχεια, βγήκε από τον ζωολογικό κήπο προτού προλάβουν να τον ηρεμήσουν με ειδικά βέλη.

Αυτός ο "υπερβολικά έξυπνος για το καλό του" γορίλλας κατόρθωσε να κάνει ειδικούς και μη σε όλες τις ΗΠΑ να μιλάνε σοβαρά για τον ρόλο των ζωολογικών κήπων στην κοινωνία. Πολλοί άνθρωποι θεώρησαν τη φυγή του γορίλλα καταδίκη των συνθηκών υπό τις οποίες ζούσε. Όμως δεν ήταν. Ο Μικρός Τζο δεν παραπονιόταν για το περιβάλλον του, έκανε αυτό που κάθε υγιής και περίεργος νέος γορίλλας θα έκανε - δοκίμαζε τα όριά του. Το βασικό παράδοξο των ζωολογικών κήπων, ότι τα άγρια ζώα δεν μπορούν να ζήσουν πίσω από κάγκελα, διατηρείται και σήμερα, όπως πριν από αρκετά - ίσως κι εκατό - χρόνια.

Αυτές τις ημέρες, όμως, στους συγκεκριμένους χώρους δεν μιλάνε απλώς για την προστασία των ζώων αλλά κάνουν κάτι γι' αυτό, ενεργούν. Πέρα από την προστασία, ένα από τα σημαντικότερα ζητήματα σε σχέση με τους ζωολογικούς κήπους, αυτό που αναδείχθηκε με το επεισόδιο του Μικρού Τζο, έχει να κάνει με την ευημερία των ζώων.

Οι μελέτες

Οι γορίλλες που νιώθουν ανία σε συνθήκες αιχμαλωσίας επιδεικνύουν στερεότυπη συμπεριφορά.

Όταν οι τίγρεις βηματίζουν, όταν οι ελέφαντες κουνούν το σώμα τους ή όταν οι πίθηκοι ξεψειρίζονται, επιδίδονται σε τυπικές κινήσεις που μεταβάλλουν την εγκεφαλική χημεία του ζώου, πιθανόν απελευθερώνοντας ενδορφίνες που προκαλούν ευφορία. Το πρόβλημα είναι περίπλοκο, δεν έχει κατανοηθεί πλήρως, όμως γνωρίζουμε ότι τα ζώα που νιώθουν ανία σε συνθήκες αιχμαλωσίας επιδεικνύουν τέτοιου είδους στερεότυπη συμπεριφορά, που δεν απαντά στην άγρια φύση.

Μελέτη που δημοσιεύθηκε στην επιστημονική επιθεώρηση "Nature" κατέστησε σαφές ότι μεγάλα σαρκοβόρα που κινούνται σε μεγάλες εκτάσεις όταν ζουν ελεύθερα στη φύση, δεν είναι ευχαριστημένα σε συνθήκες αιχμαλωσίας. Δεν τρέφονται καλά, η υγεία τους μπορεί να παρουσιάσει προβλήματα και εκδηλώνουν στοιχεία στερεότυπης συμπεριφοράς. Τα πουλιά, για παράδειγμα, ξεπουπουλιάζονται, ενώ τα θαλάσσια θηλαστικά μπορεί να κολυμπούν επανειλημμένα εφαρμόζοντας την ίδια τακτική, χωρίς καμιά διαφοροποίηση.

Υποφέρουν

Όλα τα έξυπνα ζώα, παντός είδους, υποφέρουν. Με αφορμή την ιστορία του μικρού γορίλλα, το κοινό πληροφορήθηκε ότι στους ζωολογικούς κήπους όλης της Αμερικής ερευνητές προσπάθησαν να αντιμετωπίσουν τους αιχμάλωτους γορίλλες με ψυχοφάρμακα όπως το προζάκ, το βάλιουμ και το χαλντόλ. H Βίκι Κονσταντάιν Κρόουκ, συγγραφέας των βιβλίων "H Σύγχρονη Κιβωτός: η Ιστορία των Ζωολογικών Κήπων - Παρελθόν, Παρόν και Μέλλον", και "H κυνηγός των Πάντα", προβληματιζόταν έντονα για όλα αυτά. Όπως γράφει όμως η ίδια στην "Boston Globe", μια ιδέα, που είχε να κάνει με την αντιμετώπιση της κατάστασης, την είχε προκαλέσει έντονα: ονομάζεται "εμπλουτισμός συμπεριφοράς". Μπορεί να μην έγινε τίτλος στις εφημερίδες, όπως γίνεται η αναπαραγωγή των ζώων που απειλούνται, το θεώρησε όμως ως μια από τις σημαντικότερες εξελίξεις στις οποίες θα μπορούσε να επενδύσει ένας ζωολογικός κήπος.

Πιο πρόσφατα, αναρωτήθηκε για την κατάσταση ως έχει σήμερα. Τι έχουν να πουν οι οραματιστές των ζωολογικών κήπων; Πώς, κατά τη γνώμη τους, διαμορφώνεται το μέλλον γι' αυτούς τους χώρους; Στον ζωολογικό κήπο του Όρεγκον, η Κρόουκ συνάντησε τον Ντέιβιντ Σέφερντσον. Είναι ο γκουρού του "κινήματος εμπλουτισμού". Συνεκτιμά την ευτυχία και την ψυχική υγεία των αιχμάλωτων ζώων περίπου 20 χρόνια. Δεν υπάρχει κανείς άλλος σαν κι αυτόν στον κόσμο των ζωολογικών κήπων.

"Νιώθει ότι της ανοίγεται ο κόσμος"

Ειδικοί επισημαίνουν πως ο εμπλουτισμός της καθημερινότητας των ζώων με δραστηριότητες έχει να κάνει με την υγεία τους

Ένα πρωινό συνοδεύουν τη Σέντρα, έναν 11χρονο ελέφαντα από την Ασία, καθώς αυτή εγκαταλείπει το καταφύγιό της στον κήπο μαζί με τους δύο φύλακές της. Τα παγώνια στριγκλίζουν. H Σέντρα βαδίζει ήρεμα. Ύστερα από 15 λεπτά, της επιτρέπεται να περάσει σε έναν βοσκότοπο με ψηλό γρασίδι και τριφύλλι. Για κάποιο διάστημα δεν ακούγονται παρά μόνο απαλοί ήχοι από το κόψιμο του γρασιδιού και το πνιχτό μασούλημα. Ο "εμπλουτισμός" της είναι απατηλά απλός. Πέρασε πάρα πολλές ώρες εκπαίδευσης, ώστε να διασφαλιστεί ότι θα μείνει με τους φύλακες και θα ακούει τις οδηγίες τους. H βόλτα της μπορεί να την βοηθήσει να αποφύγει σοβαρά προβλήματα υγείας που παρουσιάζονται σε αιχμάλωτους ελέφαντες - παχυσαρκία και προβλήματα στα πόδια. Ψυχολογικά, το όφελος δεν προσδιορίζεται. "Νιώθει ότι της ανοίγεται ο κόσμος", λέει ένας από τους εκπαιδευτές της.

Νέο περιβάλλον

"Στη διαδικασία εμπλουτισμού, το καλύτερο απ' όλα είναι όταν ουσιαστικά αλλάζεις το περιβάλλον του ζώου", λέει ο Σέφερντσον. Όταν το ζώο αναζητά την τροφή του και δεν τρέφεται απλώς, όταν μπορεί να τρέξει για να κυνηγήσει και να πιάσει έναν κινούμενο στόχο, έχει για πρώτη φορά στη ζωή του κάποιον έλεγχο στον κόσμο του. Και αυτό είναι ανεκτίμητο.

Εφημερίδα "ΤΑ ΝΕΑ"
της Ρένας Δημητρίου
2 Οκτωβρίου 2004