Βιοποικιλότητα είναι η ποικιλία της ζωής στη Γη. Είναι τα πάντα από τα πιο μικροσκοπικά μικρόβια μέχρι τα πιο ψηλά δέντρα, από οργανισμούς που περνούν όλη τους τη ζωή στα μεγάλα βάθη των ωκεανών μέχρι αυτούς που αγκιστρώνονται στα βαθύτερα στρώματα του εδάφους. Βιοποικιλότητα είναι επίσης ο όρος που χρησιμοποιείται για να περιγράψει τα διαφορετικά περιβάλλοντα του πλανήτη μας, το σύνολο των ζωντανών μορφών που φιλοξενούν και τις σχέσεις αλληλεπίδρασης που τα ενώνει. Τα γήινα οικοσυστήματα και η ζωή που αναπτύσσεται σε αυτά, συμπεριλαμβανομένης της εντυπωσιακής ποικιλίας στην πολιτισμική έκφραση των σύγχρονων αλλά και των προγενέστερων ανθρώπινων κοινωνιών, συνιστούν τη βιοποικιλότητα του πλανήτη μας.

Η βιοποικιλότητα αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση της ανθρώπινης ύπαρξης. Ωστόσο η ανάπτυξη των ανθρώπινων κοινωνιών συνδέεται συχνά με την εξάντληση, με ρυθμούς ιδιαίτερα ανησυχητικούς, του πολύτιμου αυτού κεφαλαίου.

Πέρα από ηθικές αξίες και αισθητικές προσεγγίσεις του θέματος, είναι σαφές ότι η απώλεια της βιοποικιλότητας έχει σημαντικό οικονομικό και κοινωνικό κόστος. Τα διαφορετικά γονίδια, τα διαφορετικά είδη, τα διαφορετικά οικοσυστήματα, οι διαφορετικοί πολιτισμοί που χάνονται αντιπροσωπεύουν έναν αναξιοποίητο πλούτο ευκαιριών, συρρικνώνουν τις επιλογές μας απέναντι σε μελλοντικές αλλαγές των περιβαλλοντικών συνθηκών. Η βιοποικιλότητα διαμορφώνει τη ζωή μας σε καθημερινή βάση και αποτελεί αναντικατάστατο, ζωτικό πόρο για τον καθένα μας, τις οικογένειες, τις κοινωνίες και τα έθνη στο παρόν και στο μέλλον.

Η εξαφάνιση ειδών, η αλλοίωση των φυσικών οικοσυστημάτων, οι κλιματικές αλλαγές είναι μερικά από τα πιο σοβαρά περιβαλλοντικά προβλήματα της εποχής μας. Αν και η σημασία της διατήρησης της βιοποικιλότητας δεν είναι πάντα προφανής, η επιβίωση τόσο του ανθρώπου όσο και των υπόλοιπων ειδών εξαρτάται κατά κύριο λόγο από το άμεσο αλλά και το ευρύτερο περιβάλλον της βιόσφαιρας τους.

Στο πλαίσιο της ανάπτυξης αποτελεσματικών πρακτικών διαχείρισης της βιοποικιλότητας, πρωταρχικό ίσως ρόλο παίζει η καθιέρωση μιας ουσιώδους Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης. Μιας εκπαίδευσης που θα στοχεύει στη δραστηριοποίηση του ατόμου και των κοινωνιών του στην κατεύθυνση της επίτευξης μιας ισορροπημένης σχέσης ανάμεσα στην αναβάθμιση του ανθρώπινου βιοτικού επιπέδου και στη διατήρηση ενός βιώσιμου περιβάλλοντος στο παρόν και στο μέλλον.

Με κατάλληλη αντιμετώπιση η βιοποικιλότητα μπορεί να αποτελέσει ένα ιδιαίτερα ελκυστικό θέμα για περιβαλλοντικά προγράμματα σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Το περιεχόμενο και οι άξονες των προγραμμάτων αυτών διαμορφώνονται αναμφισβήτητα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά (ηλικία, περιοχή, δυνατότητες, διαθέσιμα μέσα κ.ά.) της περιβαλλοντικής ομάδας, των μαθητών και των εκπαιδευτικών που εμπλέκονται στο πρόγραμμα. Στο κείμενο που ακολουθεί δίνονται ορισμένες προτάσεις που πιθανόν να βοηθήσουν, αν η υιοθέτησή τους κριθεί σκόπιμη, στην υλοποίηση προγραμμάτων για τη βιοποικιλότητα

Μερικές γενικές προτάσεις για την υλοποίηση προγραμμάτων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης που αφορούν στη βιοποικιλότητα

• Ορισμός της βιοποικιλότητας

Ως βιολογική ποικιλότητα, βιοποικιλότητα, ορίζουμε κυρίως το σύνολο των γονιδίων, των βιολογικών ειδών, των οικοσυστημάτων και των πολιτισμών μιας περιοχής. Περιβαλλοντικές ομάδες παιδιών μικρής ηλικίας μπορούν να ασχοληθούν με θέματα που αφορούν στη βιοποικιλότητα χρησιμοποιώντας ευρύτερα γνωστούς όρους όπως φύση και φυσικός κόσμος, περιβάλλον και δίκτυα ζωής κ.ά. Και γενικότερα όμως στο πλαίσιο σχολικών προγραμμάτων Π.Ε. σκόπιμο είναι να αποφεύγονται εξειδικευμένοι, δυσνόητοι σε πολλούς, επιστημονικοί και τεχνικοί όροι.

• Αξιοποίηση του άμεσου περιβάλλοντος, προσέγγιση της βιοποικιλότητας των τοπικών οικοσυστημάτων και ειδών και διερεύνηση επίκαιρων προβλημάτων που σχετίζονται με αυτή

Σύνδεση της ποικιλίας γονιδίων, ειδών, οικοσυστημάτων και πολιτισμών με περιοχές του τοπικού περιβάλλοντος και με τις εμπειρίες της περιβαλλοντικής ομάδας όπου αυτό είναι δυνατόν. Η διερεύνηση στατιστικών δεδομένων που αφορούν σε παγκόσμιο επίπεδο και σε θεωρητικές προσεγγίσεις του θέματος είναι προτιμότερο να λειτουργεί συμπληρωματικά και να μην αποτελεί τον κύριο άξονα του προγράμματος. Σκόπιμη είναι λοιπόν η προσέγγιση της τοπικής βιοποικιλότητας, των προβλημάτων που σχετίζονται με αυτή και η αναζήτηση των πιθανών σχέσεων ανάμεσα στις ανθρώπινες κοινωνίες, προγενέστερες ή σύγχρονες, και στην αλλοίωση των τοπικών φυσικών οικοσυστημάτων. Στόχο ενός προγράμματος Π.Ε. που αφορά στη βιοποικιλότητα μπορεί ακόμα να αποτελέσει η διερεύνηση των αιτιών που οδήγησαν φυτικά και ζωικά είδη της ευρύτερης περιοχής του σχολείου σε εξαφάνιση ή προκάλεσαν τη μείωση των πληθυσμών τους και η εξέταση περιπτώσεων τεχνητής ή τυχαίας εισαγωγής ξενικών ειδών στην συγκεκριμένη περιοχή. Η μείωση της βιοποικιλότητας δεν αφορά μόνο στα τροπικά δάση. Η βιωματική προσέγγιση της αξίας της βιοποικιλότητας στο άμεσο περιβάλλον της ομάδας (τοπική διάσταση) θα αποτελέσει μια ισχυρή βάση για τη θεωρητική διερεύνηση του θέματος σε παγκόσμιο επίπεδο (πλανητική διάσταση).

• Ανάδειξη των σχέσεων αλληλεπίδρασης ανάμεσα στους βιοτικούς και στους αβιοτικούς παράγοντες ενός οικοσυστήματος

Μιλήστε για συγκεκριμένα είδη και περιβάλλοντα και διερευνήστε, όπου είναι δυνατόν, τις σχέσεις τους, άμεσες ή έμμεσες, με τον άνθρωπο. Οι περισσότεροι από εμάς γνωρίζουμε ότι η λειτουργία των φυσικών συστημάτων στηρίζεται στις σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα στα συστατικά τους, βιοτικά και αβιοτικά, αλλά αγνοούμε τη φύση, το περιεχόμενο των σχέσεων αυτών.

• Ενίσχυση της άποψης ότι τα φυσικά οικοσυστήματα βρίσκονται συχνά σε μια εύθραυστη ισορροπία

Οι περισσότεροι άνθρωποι αντιλαμβάνονται ότι η φύση είναι ένα δυναμικό σύστημα αλλά αγνοούν τους μηχανισμούς που εξασφαλίζουν την ισορροπία του. Σκόπιμη είναι η διερεύνηση των παραπάνω μηχανισμών, η προσέγγιση της φυσικής βιοποικιλότητας μιας περιοχής ως παράγοντα ισορροπίας των σχετικών οικοσυστημάτων και συνειδητοποίηση της αναγκαιότητας ύπαρξης ειδών "ανεπιθύμητων" για τον άνθρωπο.

• Ανάδειξη της άμεσης σημασίας της βιοποικιλότητας για τον άνθρωπο

Τα υγιή οικοσυστήματα παρέχουν καθαρό αέρα και νερό, ενέργεια, τροφή, φάρμακα, οικοδομικά υλικά κ.ά. στις ανθρώπινες κοινωνίες. Σκόπιμη είναι για παράδειγμα η ανάδειξη της αξίας της βιοποικιλότητας για την εύρεση αποτελεσματικών ιατρικών παρασκευασμάτων στο μέλλον. Σημαντικότερη όμως είναι η επισήμανση του τρόπου αξιοποίησης συγκεκριμένων ειδών στις σύγχρονες φαρμακοβιομηχανίες και η αναφορά σε ευρέως γνωστά φάρμακα (π.χ. πενικιλίνη - μυκητιακής προέλευσης, κορτιζόνη - φυτικής προέλευσης κ.ά.).

• Σκόπιμο είναι να δίνεται έμφαση στην επίδραση, θετική ή αρνητική, που μπορεί να έχει ο άνθρωπος και οι δραστηριότητες του στα φυσικά οικοσυστήματα.

Η εξέταση των περιπτώσεων όπου οι ανθρώπινες ενέργειες ευθύνονται για την εξαφάνιση ειδών και την αλλοίωση οικοσυστημάτων μπορεί να αποτελέσει κύριο άξονα σε σχετικά προγράμματα Π.Ε. Παράλληλα όμως είναι απαραίτητη και η προσέγγιση των θετικών, κατάλληλων πρακτικών διαχείρισης των φυσικών συστημάτων που εφαρμόστηκαν στο παρελθόν και εγκαταλείφθηκαν, που εφαρμόζονται στις μέρες μας ή μπορούν να εφαρμοστούν στο μέλλον. Δεν υπάρχει λόγος να ωραιοποιεί κανείς τα αρνητικά φαινόμενα αλλά είναι εξίσου σημαντικό να επισημαίνονται τα θετικά και να διερευνώνται οι δυνατοί και κατάλληλοι τρόποι αντιμετώπισης των σχετικών προβλημάτων.

• Οι κοινές πεποιθήσεις μπορούν να αξιοποιηθούν ως αφετηρία. Στόχος όμως είναι η ενδυνάμωση και θεμελίωσή τους με την απόκτηση γνώσεων και εμπειριών.

Οι περισσότεροι από εμάς θεωρούμε ότι η ανάπτυξη των σύγχρονων και των μελλοντικών κοινωνιών προϋποθέτει τη διατήρηση ενός "υγιούς" περιβάλλοντος. Η κοινή αυτή πεποίθηση μπορεί να αποτελέσει τη βάση, το κίνητρο για τη διερεύνηση θεμάτων που αφορούν στη διατήρηση της βιοποικιλότητας.

• Οι διαφορές στις ανθρώπινες αξίες μπορεί να λειτουργήσουν θετικά.

Ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα περιβαλλοντικά θέματα ποικίλει. Μερικοί από εμάς θεωρούμε ότι η διατήρηση της βιοποικιλότητας είναι απαραίτητη προϋπόθεση για τη βιώσιμη ανάπτυξη και αποτελεί υποχρέωση μας απέναντι στις σύγχρονες και τις μελλοντικές γενιές. Άλλοι απαιτούν σεβασμό σε αυτό που δημιούργησε ο θεός τους, στην αισθητική και στην εγγενή αξία της φύσης γενικότερα. Η ανάδειξη διαφορετικών αξιών, σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο, είναι θεμιτή και μπορεί να λειτουργήσει θετικά στη διαμόρφωση μιας κοινής βάσης για την επίτευξη του συγκεκριμένου στόχου, τη διατήρηση της βιοποικιλότητας.

Eικόνες: "Green Teacher - Εducation for Planet Earth - Environmental
Monitoring", General Printers, Oshawa, Ontario, Canada, Issue 55,
Spring-Summer 1998, εξώφυλλο και σελ. 37